از مهمترين مراحل در تهذيب نفس و سير و سلوك، ترك محرمّات است. يعني همان گونه كه در تربيت و سالم سازي بدن از انجام بعضي امور و خوردن پاره اي از خوردنيها بايد پرهيز كرد، در تربيت و تهذيب نفس نيز از انجام برخي كارها و استفاده از بعضي غذاها بايد اجتناب ورزيد. قطب راوندي از امام باقر ـ عليه السّلام ـ نقل مي كند كه فرمود:
شگفتا كه مردم از ترس بيماري در خوردن غذا احتياط و امساك مي كنند ولي از بيم آتش دوزخ از گناه خودداري نمي كنند. [1]
البته اين خويشتن داري و پرهيز برخلاف تمايلات نفس انسان است و در آغاز قدري دشوار به نظر مي رسد لكن با رياضت و مجاهدت، سرانجام، كارها آسان و راهها هموار خواهد شد، چنانكه اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ فرمود:
«غالِبوا أنْفُسكم علي ترك المَعاصي يَسْهل عليْكم مَفادتُها إلي الطّاعات.»[2]
در ترك گناه با نفس خويش دست و پنجه نرم كنيد تا كشاندن آن به سوي طاعات و عبادات بر شما آسان شود.
اين جنگ و گريز در خودسازي و تهذيب نفس نقش اساسي را ايفا مي كند كه در فرهنگ اسلامي از آن به «تقوا» تعبير مي شود و اساس تمام ارزش‎هاي اسلامي و انساني است و هيچ عمل و كوششي بدون آن ارزش ندارد و در پيشگاه خداوند متعال پذيرفته نيست، چنانكه مي فرمايد:
«... إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ»[3]
... خداوند تنها از كساني كه داراي تقوا باشند مي پذيرد.
بي ترديد، هر عملي كه نزد خدا مقبول نشود در اعتلاي روح و صلاح و صفاي آن هيچ گونه تأثيري نخواهد داشت، زيرا تنها كلام طيّب و عمل صالح به سوي او بالا مي رود و تنها انسانهاي پاك و صالح به خدا نزديك مي شوند، كه فرمود:
«... إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ...»[4]
... به سوي او (: خداوند تعالي) سخنان پاكيزه صعود مي كند و او عمل صالح را بالا مي برد... .
امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد:
لا ينفَعُ اجْتهادٌ لا وَرَعَ فيهِ.[5]
هيچ كوششي بدون ورع و پرهيزكاري سودمند نيست.
امام باقر ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد:
«إن أشدَ الْعبادة الْوَرعُ.»[6]
سخت ترين عبادت‎ها پرهيزكاري است.
و امام صادق ـ عليه السّلام ـ در نامه اي خطاب به يكي از شيعيان مي نويسد: