لیالی قدر، فرصتی است تا آدمی آینده خویش را بشناسد وسرای جاودان خود را با چشم دل ببیند و قبل از این که جسم او به مقام حسرت و ندامت برسد، روح خویش را روانه آن دیار کند و آن مقامات و منازل را بشناسد نماید تا خواب غفلت او را نرباید و چرب و شیرین و زر و زیورِ آن، چشم دلش را کور نکند.

به بهانه فرارسیدن شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان که شب شهادت جانگداز امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام و یکی از شب های قدر در ادامه ابتدا نگاهی خواهیم انداخت به منزلت و مقام این شب های عزیز در کلام ائمه معصومین و در ادامه این مقوله را در کلام برخی دیگر از بزرگان دین و اندیشه و کلام همچون محی الدین ابن عربی، مرحوم علامه طباطبایی، مرحوم آیت الله بهجت، حضرت امام خمینی رحمة الله علیه و امام خامنه ای پی خواهیم گرفت.

اهميت شب قدر در كلام معصومين (عليهم السلام)

اهميت شب قدر به حدی است كه بسياری از امامان دين بر احيای اين شب  حتی درحال بيماری نيز سفارش كرده‌اند.

از پيامبر گرامی اسلامصلی الله علیه و آله نقل است:  از خداوند به دور باد و نفرين بر كسی كه به شب قدر برسد و زنده باشد، اما آمرزيده نشود.

“انس بن مالك” نیز از پيامبر صلی الله علیه و آله نقل كرده كه فرمودند:  ماه مبارك به شما رو آورده است و در اين ماه شبی است كه برتر از هزار ماه است  و هر كس از فيض شب قدر محروم گردد، از تمام خيرات بی نصيب مانده است و  محروم نمی ماند از بركات شب قدر، مگر كسی كه خويشتن را محروم كرده است.

همچنین نقل است که امام صادق علیه السلام به ابو بصير می ‌فرمايد:  در هر يك از دو شب بيست و يكم و بيست و سوم صد ركعت نماز بخوان،  تا می توانی آن دو شب را تا سپيده صبح شب زنده داری كن،  در آن دو شب غسل كن.

ابوبصير عرض كرد: اگر نتوانستم ايستاده نماز بخوانم؟ فرمودند: نشسته بخوان. اگر بازهم نتوانستم؟ خوابيده بخوان.  اگر باز هم نتوانستم؟ ايرادی ندارد كه سر شب كمی بخوابی و  باقی مانده شب را به هر نحوی كه می توانی به عبادت بپردازی، چون در ماه رمضان،  درهای آسمان گشوده است، شيطان ها در زنجيرند و اعمال مؤمنان پذيرفته می شود. از آنچه از این حديث بر داشت می شود، می توان به این نکته اشاره نموده كه انسان در اين شب بايد به هر شكل ممكن عبادت و  راز و نياز با خالق را از دست ندهد؛ زيرا در اين شب كه شياطين در بند هستند،  هيچ واسطه‌ای بين بنده و خالق نيست.

درخصوص شب زنده داری در این شب روایات بسیاری در دست است. به عنوان نمونه از حضرت رسولصلی الله علیه و آله نيز پيرامون شب زنده داری شب قدر نقل است كه فرمودند:  كسی كه شب قدر را شب زنده‌داری كند، تا شب قدر آينده، عذاب دوزخ از او دور گردد.

از امام باقر علیه السلام نيز درباره به وجود آمدن شب قدر نقل است: كه اگر خداوند كارهای مؤمنان  را چند برابر نكند به سر حد كمال نمی رسند،  اما از راه لطف كارهای نيكوی آن‌ها را چند برابر می فرمايد تا كاستی هايشان جبران شود.

راز سعادتمند شدن انسان‌ها در شب قدر، عمل اختياری صالحی است كه با عنايت خداوند،  بركت يافته و چند برابر می شود.

امام موسی بن جعفر علیه السلام نيز در اين ‌باره فرمودند: كسی كه در شب قدر غسل كرده و تا سپيده صبح شب زنده‌داری كند، گناهانش آمرزيده می شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همچنین: هر کس شب قدر را احیا بدارد تا سال بعدی عذاب از او برداشته می‌شود.

ایشان درجایی دیگر با اشاره به اهمیت این شب در روز قیامت می فرمایند: هرکس شب قدر را با ‌ایمان و محاسبه بیدار ماند تمام گناهان گذشته و آینده‌اش بخشیده می‌شود.

امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند: قلب ماه رمضان شب قدر است. و در جایی دیگر ازقول رسول اکرمصلی الله علیه و آله ‌ می فرمایند: حضرت درباره شب قدر فرمود: ‌شب فاطمه است و قدر خداوند است پس هر کس حق شناخت فاطمه را به جا آورد، ‌شب قدر را درک کرده است.

امام صادق علیه السلام همچنین درجایی دیگر می فرمایند: تقدیرات در شب نوزدهم است و حتمی شدن آن در شب بیست و یکم و امضای آن در شب بیست و سوم.

اهميت شب قدر در كلام بزرگان دین، اندیشه و کلام

جناب حضرت شیخ اکبر محیی الدین بن عربی در باب هفتادویک کتاب مستطاب فتوحات مکیه که در مورد روزه و بیان اسرار آن است می فرمایند: مردمان در لیلة القدر اختلاف دارند – یعنی در زمانش – برخی از آنان قائلند که در تمام سال می‌گردد، و من هم به همین قائلم، زیرا من آن را در شعبان و در ربیع و ماه رمضان دیدم و بیشتر آن را در رمضان و در دهه آخر دیدم و یک‌بار هم در دهه دوم از رمضان در غیر شب وتر و نیز در وتر(شبهای فرد) از آن دیدم، من یقین دارم که آن در سال می گردد یعنی در وتر و شفع (زوج) از ماهی که تو در آن می‌بینی.

برخی معتقدند به دلیل این فرمایش ابن عربی است که علامه حسن زاده، فرمودند؟  إلهی، شکرت که در این شب مبارک، به لیلةالقدر رسیدم (یازده ربیع الأوّل 1394 هـ . ق)

علامه طباطبایی نیز در عظمت و منزلت این شب ها تقریرات فراوانی دارند. ایشان می فرمایند: در سوره قدر می خوانیم: «انا انزلناه فی لیلة القدر وما ادریک ما لیلة القدر لیلة القدر خیر من الف شهر». خداوند متعال برای بیان عظمت شب قدر با این که ممکن بود بفرماید: «وما ادریک ما هی هی خیر من الف شهر» یعنی با این که می توانست در آیه دوم و سوم به جای کلمه «لیلة القدر» ضمیر بیاورد، خود کلمه را آورد تا بر عظمت این شب دلالت کند. و با آیه «لیلة القدر خیر من الف شهر» عظمت این شب را بیان کرد به این که این شب از هزار ماه بهتر است. منظور از بهتر بودن این شب از هزار ماه، بهتر بودن از حیث فضیلت عبادت است. چه این که مناسب با غرض قرآن نیز چنین است. چون همه عنایت قرآن در این است که مردم را به خدا نزدیک و به وسیله عبادت زنده کند. و احیاء یا عبادت آن شب از عبادت هزار ماه بهتر است.

از امام صادق علیه السلام سؤال شد: چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ (با اینکه در آن هزار ماه در هر دوازده ماهش یک شب قدر است).

حضرت فرمود: «عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد.»

وقایع شب قدر در کلام علامه طباطبایی:

1- نزول قرآن:

ظاهر آیه شریفه «انا انزلناه فی لیلة القدر» این است که همه قرآن در شب قدر نازل شده است و چون تعبیر به انزال کرده که ظهور در یکپارچگی و دفعی بودن دارد نه تنزیل که ظاهر در نزول تدریجی است.

قرآن کریم به دو گونه نازل شده است:

1- نزول یکباره در یک شب معین.

2- نزول تدریجی در طول بیست و سه سال نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله .

آیاتی چون «قرانا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث ونزلناه تنزیلا» (11) نزول تدریجی قرآن را بیان می کند.

در نزول دفعی (و یکپارچه)، قرآن کریم که مرکب از سوره ها و آیات است یک دفعه نازل نشده است بلکه بصورت اجمال همه قرآن نازل شده است چون آیاتی که درباره وقایع شخصی و حوادث جزیی نازل شده ارتباط کامل با زمان و مکان و اشخاص و احوال خاصه ای دارد که درباره آن اشخاص و آن احوال و در آن زمان و مکان نازل شده و معلوم است که چنین آیاتی درست در نمی آید مگر اینکه زمان و مکانش و واقعه ای که درباره اش نازل شده رخ دهد به طوری که اگر از آن زمان ها و مکان ها و وقایع خاصه صرف نظر شود و فرض شود که قرآن یک باره نازل شده، قهرا موارد آن آیات حذف می شود و دیگر بر آنها تطبیق نمی کنند، پس قرآن به همین هیئت که هست دوبار نازل نشده بلکه بین دو نزول قرآن فرق است و فرق آن در اجمال و تفصیل است. همان اجمال و تفصیلی که در آیه شریفه «کتاب احکمت ایاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر» (12) به آن اشاره شده است. و در شب قدر قرآن کریم به صورت اجمال و یکپارچه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد و در طول بیست و سه سال به تفصیل و به تدریج و آیه به آیه نازل گردید.

2- تقدیر امور:

خداوند متعال در شب قدر حوادث یک سال آینده را از قبیل مرگ و زندگی، وسعت یا تنگی روزی، سعادت و شقاوت، خیر و شر، طاعت و معصیت و… تقدیر می کند.

در آیه شریفه «انا انزلناه فی لیلة القدر» (13) کلمه «قدر» دلالت بر تقدیر و اندازه گیری دارد و آیه شریفه «فیها یفرق کل امر حکیم » (14) که در وصف شب قدر نازل شده است بر تقدیر دلالت می کند. چون کلمه «فرق » به معنای جدا سازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است. و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه ای که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه گیری مشخص سازند. امور به حسب قضای الهی دارای دو مرحله اند، یکی اجمال و ابهام و دیگری تفصیل. و شب قدر به طوری که از آیه «فیها یفرق کل امر حکیم » برمی آید شبی است که امور از مرحله اجمال و ابهام به مرحله فرق و تفصیل بیرون می آیند.

3- نزول ملائکة و روح:

بر اساس آیه شریفه «تنزل الملئکة والروح فیها باذن ربهم من کل امر» (15) ، ملائکة و روح در این شب به اذن پروردگارشان نازل می شوند. مراد از روح آن روحی است که از عالم امر است و خدای متعال درباره اش فرموده است «قل الروح من امر ربی » (16) . در این که مراد از امر چیست؟ بحث های مفصلی در تفسیر شریف المیزان آمده است که به جهت اختصار مبحث به دو روایت در مورد نزول ملائکة و اینکه روح چیست بسنده می شود.

الف: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی شب قدر می شود ملائکه ای که ساکن در «سدرة المنتهی » هستند و جبرئیل یکی از ایشان است نازل می شوند در حالی که جبرئیل به اتفاق سایرین پرچم هایی را به همراه دارند.

یک پرچم بالای قبر من، و یکی بر بالای بیت المقدس و پرچمی در مسجد الحرام و پرچمی بر طور سینا نصب می کنند و هیچ مؤمن و مؤمنه ای در این نقاط نمی ماند مگر آنکه جبرئیل به او سلام می کند، مگر کسی که دائم الخمر و یا معتاد به خوردن وشت خوک و یا زعفران مالیدن به بدن خود باشد (17) .

ب: از امام صادق علیه السلام در مورد روح سؤال شد. حضرت فرمودند: روح از جبرئیل بزرگتر است و جبرئیل از سنخ ملائکة است و روح از آن سنخ نیست مگر نمی بینی خدای تعالی فرموده: «تنزل الملئکة والروح » پس معلوم می شود روح غیر از ملائکة است (18) .

4- سلام و امنیت:

قرآن کریم در بیان این ویژگی شب قدر می فرماید: «سلام هی حتی مطلع الفجر» (19) . کلمه سلام و سلامت به معنای عاری بودن از آفات ظاهری و باطنی است. و جمله «سلام هی » اشاره به این مطلب دارد که عنایت الهی تعلق گرفته است به این که رحمتش شامل همه آن بندگان بشود که به سوی او روی می آورند و نیز به اینکه در خصوص شب قدر باب عذابش بسته باشد. به این معنا که عذابی جدید نفرستد. و لازمه این معنا این است که در این شب کید شیطان ها هم مؤثر واقع نشود چنانکه در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است.

البته بعضی از مفسرین گفته اند: مراد از کلمه «سلام» این است که در شب قدر ملائکة از هر مؤمن مشغول به عبادت بگذرند، سلام می دهند.

اسرار هر یک از شبهای قدر در کلام آیت الله بهجت

احادیث در لزوم بزرگداشت این سه شب فرد، یعنی شب نوزدهم، بیست‌ویکم و بیست‌وسوم، آشکار است.

من پیش از این می‌پنداشتم که تعظیم این سه شب فقط برای آن است که احتمال دارد یکی از این سه شب، شب قدر باشد، ولی بعد در برخی از روایات دیدم که در هر کدام از این سه شب اسرار الهی نهفته و فوایدی برای بندگان اندوخته شده است.

از جمله در باب صوم کتاب کافی آمده است که امام صادق علیه‌السلام فرمود:
«در شب نوزدهم امور مقدر می‌شود
و در شب بیست‌ویکم استوار می‌گردد
و در شب بیست‌وسوم امضا می‌شود»

منزلت قدر در کلام امامخمینی رحمة الله علیه

حضرت امام رحمة الله علیه می فرمایند: انسان هایی که قدر زمان و فرصت های زندگی را می‌دانند هیچ موقعیتی را بیهوده و به واسطه کاهلی یا بی‌توجهی از دست نمی‌دهند، چنین افرادی قدر و ارزش شب های قدر را نیز دانسته و برای کسب خیرات و برکات این فرصت معنوی تلاش می‌کنند.
حضرت امام خمینی رحمة الله علیه، به عنوان یکی از بزرگترین روحانیون تاریخ تشیع، بیانات بسیاری پیرامون عظمت و منزلت این شب ها دارند که در اینجا کوشه هایی از سخنان گوهربار ایشان را تقدیم می نماییم.

شب‏های قدر، اوج پر گشودن در فضای نیایش و بندگی، و نهایت شکوفایی رحمت الهی بر بندگان است. شب قدر، ساعت پذیرایی از مهمانانِ بزم حضور است. در شب قدر، رو به آینه محاسبه می‏نشینیم و چهره جان را بی‏غبار می‏بینیم و با باران اشک، دل را در سحر رحمت و مغفرت، شست‏وشو می‏دهیم. شب قدر، شب گشودنِ سفره دل و ریختن اشک نیاز و فصل گریستن در آستان آفریدگار بخشاینده است. شب قدر باید تقدیر خویش را رقم بزنی و خویشتنِ جدید را با قلم توبه و جوهر اشک ترسیم کنی.

قدر، باران رحمتی است که در جویبارِ هر فرد و هر جمع، به اندازه او جاری می‏شود. شخصیت افراد به گونه‏ای شکل گرفته که بعضی از آنان، توان پذیرش جریان رودی بیکران از رحمت و برکتِ قدر را دارند و برخی دیگر، این زمینه را ندارند. حقیقت شب قدر، از نوع حقایق قرآنی است.

شب قدر شب احیای خویش است با دم مسیحایی دعا و شبی است که برای آنکه تقدیر خویش را رقم بزنی و خویشتن جدید خود را با قلم توبه و جوهر اشک ترسیم کنی باید قدر خویش را بشناسی و از لحظه لحظه آن در فضای نیایش و بندگی و عبادت نهایت استفاده را بکنی.
شب قدر شبی است که تعیین کننده مقدرات یکساله انسانهاست و از موهبت هایی که بر امت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله بخشیده شده است. رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه فرمودند: «خداوند به امت من شب قدر را بخشیده و هیچ یک از امت های پیشین، از این موهبت برخوردار نبوده اند.» بر این اساس هر شخص در طول سال می‌تواند تقدیری در شب قدر برای خود رقم بزند، تقدیری که متناسب با طاعت و عبادت و دلدادگی او به درگاه باریتعالی رقم می خورد.

شاید مهم ترین رخداد تاریخی که قرآن آن را گزارش می کند، نزول جمعی حضرت ختمی مرتبت از مقام قدس به همراه قرآن در شب قدر باشد. رخدادی که در آن سیر دایره هستی به مقصد میانی می رسد و راه بازگشت صعودی را آغاز می کند. از این رو آن را برتر از هزار ماه دانسته و بر تجلیل و گرامیداشت آن به عنوان یوم الله با احیای شب آن و انجام اعمال دیگر تاکید کرده است.

در بزرگی و منزلت و تاثیر این شب، بسیار در روایات گفته شده است و بسیاری از فرهیختگان و نام آوران علم و ایمان در طول تاریخ اسلامی نسبت به ارزش و اهمیت آن سخن های فراوان گفته اند؛ اما ارزش و جایگاه آن چنان که باید و شاید هنوز بر همگان شناخته نشده است.

گزیده ای از بیانات امام خامنه ای در مورد اهمیت شب های قدر

در پایان قصدداریم به نگاهی به گوشه ای از بیانات امام خامنه ای به عنوان ولی امر مسلمین، این سخن را حسن ختام بخشیم.

ایشان می فرمایند: ما معتقدیم (و این جزء بدیهیات اسلام، بلکه بدیهیات همه ادیان است) که انسان، فقط در سایه ارتباط و  اتصال با حق تعالی است که می‌تواند به تکامل و تعالی دست پیدا کند .البته فرصت ماه رمضان، یک  فرصت استثنایی است. این، چیز کمی نیست که خدای متعال در قرآن بفرماید:  “لیله‌القدر خیر من الفشهر”.

یک شب، از هزار ماه بهتر و با فضیلت‌تر و در پیشرفت انسان موثرتر، در ماه رمضان است.  این، چیز کمی نیست که رسول اکرم (صلی‌ا…‌علیه‌وآله) این ماه را ماه ضیافت الهی به حساب  بیاورند. مگر ممکن است که انسان وارد سفره کریم بشود و از آنجا، محروم خارج بشود؟ مگر  وارد نشوی. آن کسانی که وارد سفره غفران و رضوان و ضیافت الهی در این ماه نشوند، البته  بی‌بهره خواهند ماند و واقعا این محرومیت به معنای حقیقی است.

“ان الشقی من حرم غفران‌ا… فی هذا الشهر العظیم”.  محروم واقعی، آن کسی است که نتواند در ماه رمضان، غفران الهی را به دست بیاورد.

لیله‌القدر شب ولایت است ، لیله‌القدر، شب ولایت است.  هم شب نزول قرآن است،  هم شب نزول ملائکه بر امام زمان است،  هم شب قرآن و شب اهل بیت علیه السلام است.

لیله‌القدری که در این ماه رمضان است و قرآن صریحا می‌فرماید:  “لیله‌القدر خیر من الف شهر”؛  یک شب، بهتر است از هزار سی روز (هزار ماه)، بسیار مهم است. چرا این قدر فضیلت را به
یک شب دادند؟ زیرا برکات الهی در این شب زیاد است؛ نزول ملائکه در این شب زیاد است؛ این شب، سلام است؛  “سلام هی حتی مطلع‌الفجر”؛  از اول تا آخر این شب، لحظاتش سلام الهی است.  “سلام قولا من رب رحیم.”  رحمت و فضل الهی است که بر بندگان خدا نازل ‌می‌شود. هم شب قرآن و هم شب عترت است.

شبی که فرشتگان، زمین را به آسمان متصل می‌کنند؛ دل‌ها را نورباران و محیط زندگی را با نور فضل و لطف الهی منور می‌کنند. شب سلم و سلامت معنوی (سلام هی حتی مطلع الفجر)  شب سلامت دل‌ها و جان‌ها، شب شفای بیماری‌های‌ اخلاقی، بیماری‌های معنوی، بیماری‌های  مادی و بیماری‌های عمومی و اجتماعی؛ که امروز متاسفانه دامان بسیاری از ملت‌های جهان، از جمله ملت‌های مسلمان را گرفته است! سلامتی از همه این‌ها، در شب قدر ممکن و میسر  است؛ به شرطی که با آمادگی وارد شب قدر بشوید.