مراد از ذوی القربی پیامبر (صلی الله علیه و آله) چه افرادی اند؟

كلمه ی «ذى القربى» به معناى صاحب قرابت از ارحام است.(1) که شامل خویشاوندان نزدیک می شود. این کلمه در قرآن کریم در چندین آیه آمده است که خطاب آیات آن متوجه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)‌ است که مفاد برخی اختصاص به آن حضرت داشته و مفاد برخی دیگر عام بوده و شامل همه ی مکلّفین می گردد. برخی از این آیات عبارتند از:
«... وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ السَّائِلِينَ وَ فِي الرِّقابِ ...»؛(2) «... و مال (خود) را با علاقه ‏اى كه به آن دارند به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان انفاق مى‏ كنند».
«وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِيراً»؛(3)«و حق نزديكان را بپرداز و (همچنين) مستمند و وامانده در راه را، و هرگز اسراف و تبذير مكن».
«فَآتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛‌(4)«حق نزديكان و مسكينان و ابن سبيل را ادا كن اين براى آنها كه رضاى خدا را مى ‏طلبند بهتر است و چنين كسانى رستگارانند».
«قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‏»؛(5) «بگو: من هيچ گونه پاداشى از شما در برابر رسالت، جز محبّت نزديكان نمى ‏طلبم».

با آن که معنای لغوی «ذی القربی» خویشاوندان نزدیک بوده،‌ برترین مصداق آن اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) چنانکه در روایات اهل سنت این امر وارد شده است که به دو مورد اشاره می گردد:
1) «احمد بن حنبل» به سند خود از «ابن عباس» نقل می کند که او گفت: «لمّا نزلت‏ «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى‏» قالوا: يا رسول اللَّه! من قرابتك هؤلاء الّذين وجبت علينا مودّتهم؟ قال: علي وفاطمة وابناهما»؛ (6) «هنگامى كه اين آيه نازل شد مردم خدمت پيامبر (صلى اللَّه عليه وآله)‏ آمدند و عرض كردند: اى رسول خدا! اين نزديكان شما كه محبت آنان بر ما واجب شده چه كسانى هستند؟ فرمود: على و فاطمه و دو فرزندشان (يعنى امام حسن و امام حسين‏ عليهما السلام‏)».
2) در روايت معروفى از «ابو سعيد خدرى» و غير او چنين نقل شده: «لما نزلت هذه الآية (وآت ذا القربى حقه) دعا النبي (صلى الله عليه و سلم) فاطمة وأعطاها فدك»؛ (7) «و چون این آیه نازل شد که (حق نزديكان را ادا كن) پیامبر (صلی الله علیه و آله) فاطمه (علیها السلام) را خواند و فدک را به او بخشید».
به همین مضمون این روایت در منابع شیعی از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) نقل شده است. (8)
هم چنین در تفسیر آیه ی: «فَآتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ»؛ (9) جمعى از مفسران، مخاطب آيه را منحصرا پيامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دانسته ‏اند و «ذى القربى» را خويشاوندان خاص آن حضرت معرفی نموده اند.
در مقابل جمعى ديگر از مفسران خطاب را در اين آيه عام گرفته ‏اند و خطاب آیه را شامل پيامبر (صلی الله علیه و آله) و غير آن حضرت مى ‏دانند، طبق اين تفسير همه ی مردم موظفند كه حق‏ خويشاوندان و ذى القربى خود را فراموش نكنند. (10)

البته اين دو تفسير منافاتى با هم نداشته و قابل جمع اند، به اين ترتيب كه مفهوم آيه مفهوم گسترده ‏اى است و پيامبر و خويشاوندان او مخصوصا فاطمه زهرا (علیها السلام) مصداق کامل آن است.

و از اين جا روشن مى‏ شود كه هيچ يک از تفاسير فوق با مكى بودن اين سوره منافات ندارد چرا كه مفهوم آيه يک مفهوم جامعى است كه هم در مكه مى‏ بايست به آن عمل شود و هم در مدينه و حتى اعطاى «فدک» به حضرت زهرا (سلام الله علیها) بر اساس اين آيه كاملا قابل قبول است.

تنها چيزى كه در اين جا باقى مى‏ ماند جمله ی: «لما نزلت هذه الاية ...» در روايت «ابو سعيد خدرى» است كه ظاهرش ‌آن است اعطاى فدک بعد از نزول آيه بوده است، ولى اگر «لما» را در این روایت را به معنى علت بگيريم نه به معنى زمان خاص، اين مشكل نيز حل مى ‏شود، و مفهوم روايت آن خواهد بود كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) به خاطر اين دستور الهى فدک را به فاطمه عطا كرد، علاوه بر آنکه گاه آياتى از قرآن دو بار نازل شده است. (11)

پی نوشت ها:
1. الزَّبيدي، تاج العروس من جواهر القاموس، الناشر دار الهداية، ج4، ص8: (وأَقْرِباؤُكَ وأَقارِبُكَ وأَقْرَبُوكَ: عَشِيرَتُكَ الأَدْنَونَ)، وفي التَّنْزِيلِ: {وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الاْقْرَبِينَ} (الشعراء: 212)؛ طباطبايى، محمدحسين، الميزان في تفسير القرآن، 20جلد، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - لبنان - بيروت، چاپ: 2، 1390 ه.ق، ج16، ص185: «ذو القربى‏ صاحب القرابة من الأرحام».
2. البقرة/ 177.
3. الاسری/ 26.
4. الروم/ 38.
5. الشوری/ 23.
6. أحمد بن حنبل أبو عبد الله الشيباني، فضائل الصحابة،‌ مؤسسة الرسالة - بيروت،‌ ج2، ص669، ح 1141.
7. أبو يعلى الموصلي، مسند أبي يعلى، دار المأمون للتراث – دمشق، ج2، ص234، ح1075، و ج2، ص534، ح1409؛ المتقی الهندی، كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، مؤسسة الرسالة، ج2، ص767، ح8696؛‌ عبد الرحمن بن الكمال جلال الدين السيوطي، الدر المنثور، دار الفكر - بيروت، 1993، ج5،‌ص274: «و أخرج البزار و أبو يعلى و ابن أبى حاتم و ابن مردويه عن أبى سعيد الخدري رضى الله عنه قال لما نزلت هذه الآية «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ» دعا رسول الله (صلى الله عليه و سلم) فاطمة فأعطاها فدك و أخرج ابن مردويه عن ابن عباس (رضى الله عنهما) قال لما نزلت «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ» أقطع رسول الله (صلى الله عليه و سلم) فاطمة فدكا».
8. طبرسى فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو، 1372، ج8، ص479: «روى أبو سعيد الخدري و غيره إنه لما نزلت هذه الآية على النبي (صلی الله علیه و آله) أعطى فاطمة (علیها السلام) فدكا و سلمه إليها و هو المروي عن أبي جعفر (علیه السلام) و أبي عبد الله (علیه السلام)».
9. الروم/ 38.
10. طبرسى فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو، 1372، ج8، ص479.
11. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیة،‌ 1374، ج16، ص442.