لحظه حضور محرمان حرم
زندگى در مكتب خداجویان به ارزش هایى برتر از اعتبارات مادى متكى است. از این روى هر گاه اراده كنند زنجیرهاى تعلق را گشوده، چون مرغى سبك بال تا بىكرانههاى كمال بال و پر مىگشایند.<
درك راستین چنین مكتبى و تلاش در مسیر آن، الگویى جاویدان فرا راه جویندگان ارزش هاى اصیل در عرصه اندیشه و عمل قرار مىدهد. تاریخ گواهى مىدهد كه زنجیره آثار كمال یافتگان، از خلقت آدم تا به امروز، در هیچ برههاى قطع نشده و رنگ نباخته است؛ و آنان با حضورى آسمانى حجت بر زمینیان گشتند. صفحات درخشان كتب تاریخى انباشته از نام پرافتخار راه یافتگان و پویندگان جادههاى آرمانى واصلان كوى دوست است. در این سلسله نور بانوان فضیلتگرا فراوانند؛ بانوانى كه با چنگ زدن به رشته ولایت الهى خود را از فرو رفتن در ارزشهاى خاكى رهانیدند و به مراتبى از درجات معنوى دست یافتند. گذر بر زندگى این فرزانگان زمینى و درك لحظههاى آسمانى شدن آنان، درهاى عروج را بر روى مشتاقان مىگشاید و براى لحظاتى ما را با كمال یافتگان همراه مىسازد. در این مقاله منظومهاى از اختران را، كه بر گرد ماهتاب فضیلتها جمع شدهاند، معرفى خواهیم كرد.
لحظه حضور
الا و ان قم الكوفة الصغیرة؛ الا ان للجنة ثمانیة ابواب ثلاثة منهما الى قم تقبض فیها امراة فى ولدى اسمها فاطمة بنت موسى و تدخل بشفاعتها شیعتى الجنة باجمعهم.
آگاه باشید كه قم كوفه كوچك است؛ بدانید، بهشت هشت در دارد كه سه در آن به سوى قم است. بانویى از فرزندان من در آنجا رحلت مىكند كه اسمش فاطمه دختر موسى است؛ به خاطر شفاعت او همه رهروان من وارد بهشت مىشوند.
آن روز كه صادق آل محمد(ص) در میان یاران این سخن را بر زبان راند، فرزندش امام كاظم (ع) كودكى خردسال بود. از آن روزها زمانى طولانى سپرى شد و حضرت كاظم (ع) بعد از سالها تحمل زجر و اسارت به دیدار حق شتافت و بار سنگین امامت را به فرزندش على بن موسىالرضا(ع) سپرد. دشمن خدا یگانه منبع انوار الهى را آرام نگذاشت و با ترفند شیطانى ولیعهدى، او را ناگزیر به مهاجرت به توس ساخت. سیل مهاجرت علویان و دیگر شیعیان از حجاز و ... در پى حضور امام رضا(ع) در ایران، موجب تقویت تشیع در این سرزمین شد. فاطمه معصومه (س) كه داغ پدر بر قلبش سنگینى مىكرد، رنج راه به جان خرید و به شوق دیدار برادر پاى در مسیر ایران نهاد. بر اساس برخى اخبار ایشان در این مسافرت، تنها خادمى همراه داشتند. گروهى نیز همسفر بودن هارون یا حمزه برادر حضرت معصومه(س) را با ایشان قطعى مىدانند. یكى از محققین بر خلاف آراء عموم معتقد است: حمزه برادر فاطمه معصومه(س) به قم نیامد و شاهزاده حمزه مدفون در قم با شش واسطه به امام موسى كاظم علیه السلام متصل مىشود.
اما آنچه بیشتر مورد توجه پژوهشگران معاصر است روایت مربوط به حمله حرامیان بنىعباس به كاروان مهاجران است كه در این واقعه 22 تن به شهادت رسیدند و حضرت فاطمه معصومه(س) نیز توسط آنان مسموم شد. این مطلب در حقیقت تایید روایتى است كه همراهان حضرت در این سفر را تا حدود چهارصد نفر دانسته و به حمله حرامیان در ساوه نیز اشاره مىكند. بیمارى حضرت در ساوه آنچنان شدت یافت كه وى را از ادامه سفر بازداشت. آل سعد كه از سالها پیش دور از شرارت خلفا، در قم زندگى مىكردند، به محض اطلاع از بیمارى یادگار امام بر آن شدند وى را به قم انتقال دهند. موسى بن خزرج شبانه خود را به كاروان رساند، زمام شتر را گرفت، به سوى قم كشاند و نور دیدگان امام كاظم(ع) را در خانهاش جاى داد. حضرت معصومه تمام هفده روزى را كه در قید حیات بود به عبادت گذراند و آنگاه براى همیشه چشم بر هم نهاد و به دیدار خدا شتافت. وفات حضرت معصومه را در سال 201 هجرى ثبت نمودهاند.
آل سعد با اندوه تمام، سردابى براى دفن بدن مطهرش حفر كردند، تا وى را بعد از غسل و كفن، در قبر قرار دهند. بحث این بود كه، چه شخصى جسم مطهرش را در قبر بگذارد، سرانجام توافق شد پیرمردى فرزانه و پرهیزكار این كار را انجام دهد. در این میان دو سوار كه نقاب بر صورت داشتند از دور دیده شدند آنان به جمعیت نزدیك شده از مركب به زیر آمدند و بر جنازه مطهر فاطمه (س) نماز گزاردند و وى را دفن كردند.
موسى بن خزرج بر تربت شریفش سایبانى از بوریا بر پا كرد و باغ بابلان (منطقه نسبتا وسیعى) را به عنوان قبرستان وقف نموده، محل عبادتش را نیز براى مسجد در نظر گرفت.
محرمان حرم
هر چند قم از زمان هاى قبل مورد توجه شیعیان بود، اما رویكرد عمومى پس از وفات یا شهادت حضرت معصومه (س) روى داد. كثرت امامزادگان و بزرگانى كه وجود منور وى را چون نگینى احاطه كردهاند بهترین دلیل بر این مدعى است. تنها تا سال تالیف تاریخ قم حسن قمى (385 ه ق) در مقبره بابلان بیست تن از امامزادگان به خاك سپرده شدند قبر بانوان از این گروه، در داخل روضه معصومه (س) و مردها در خارج آن واقع شده است.
اسامى بانوان مدفون در داخل روضه حضرت معصومه به این صورت است:
1- زینب
این بزرگوار را برخى دختر امام جواد(ع) دانستهاند. او بعد از وفات حضرت معصومه (س) به قم آمد و گنبدى برمزارش ساخت. از احوالات و زندگى دختر بزرگوار امام جواد اطلاعى چندان در دست نیست. علامه حسن بن مطهر حلى در «المستجاد» و علامه طبرسى در «تاج الموالید» موقع شمردن دختران امام جواد(ع) نامى از وى به میان نیاوردهاند. اما حسن قمى در تاریخ قم كه قدیمىترین كتاب درباره قم مىباشد به ورود، ساختن گنبد، وفات و دفن وى اشاره نموده است.
2- ام محمد
در تاریخ قم از وى به عنوان دختر امام جواد نام برده شده است مرحوم سید محسن امین در كتاب شریف اعیان الشیعه، در ترجمه اسحاق بن جعفر بن محمد(ع)، حكایتى از وى نقل كرده كه كمال فضل و دانش او را نمایان مىسازد بنا بر نقل حسن قمى وى در حرم مطهر فاطمه معصومه (س) دفن شده است.
3- میمونه
این بانوى محترمه دختر امام كاظم (ع) است. در كتاب المجدى، ارشاد مفید، و المستجاد علامه حلى نامش را در میان دختران امام كاظم (ع) ثبت كردهاند. وى از جمله مدفونین در جوار حضرت معصومه(س) مىباشند.
حسن قمى از میمونه و دو خواهر دیگرش (زینب و ام محمد) به عنوان دختران امام جواد (ع) نام برده است. و از آنجایى كه چنین نام هایى در میان دختران امام جواد وجود ندارد سخن وى تضعیف مىشود.
4- میمونه
او، دختر موسى المبرقع بن على بن موسى بن جعفر است، بعد از بریهه، وفات یافت. میمونه از زنان عفیف و پرهیزكار بود. از اموال برادرش محمد، نیمى به ارث به او رسید و بنا بر وصیتش بعد از وفات در بیرون بقعه حضرت معصومه (س) دفن شد. و بر مزارش گنبدى مانند گنبد اول ساختند. بقعه متعلق به قبر وى در طرف شرق رودخانه و متصل به گنبد حضرت معصومه(س) است.
5- ام اسحاق
او از بانوان ممتاز شیعه شمرده مىشود، و نزد محمد بن موسى بن محمد بن على بن موسى الرضا(ع) به خدمت اشتغال داشت. محمد بن موسى از نخستین كسانى بود كه از كوفه به جوار حضرت معصومه (س) مهاجرت كرد. او كه از سادات رضوى بود در سال256ق در قم ساكن شد و در سال296 نیز وفات یافت. در فضیلت و عظمت ام اسحاق همین بس كه بعد از وفات در كنار حضرت معصومه (س) به خاك سپرده شد. تاریخ قم (حسن قمى) آرامگاه او را متصل به قبر ام حبیب و در كنار قبر حضرت فاطمه معصومه(س) مىداند.
6- ام حبیب
وى را مادر امكلثوم، دختر محمد، دانستهاند. او خدمتگزار ابوعلى محمد اعرج بن احمد بن موسى بود. و بعد از وفات میمونه چشم از جهان فرو بست. محل دفن ام حبیب را بقعه حضرت معصومه (س) نگاشتهاند.
7- ام قاسم
او دختر على كوكبى است و بعد از میمونه و ام حبیب وفات یافت. محل دفن وى بقعه دوم در حرم مطهر حضرت معصومه(س) است.
8 - ام احمد
دختر موسى مبرقع است كه بعد از وفات در جوار حرم حضرت معصومه(س) مدفون شد. برخى معتقد هستند وى همان ام محمد است.<
مكان هاى دیگرى نیز غیر از محدوده حرم به جایگاه خاكسپارى بانوان قبیله نور اختصاص یافته است. مانند: چهل اختران، خاك فرج، دروازه قلعه، چهار امامزاده، نجم آباد، خدیجه خاتون، قمرود، زآلون آباد، صرم، قهستان و وشنوه. این بانوان عبارتند از:
1- زینب
او را دختر موسى مبرقع مىدانند. آنگونه كه عباس فیض معتقد است ساختن گنبد بر مزار فاطمه معصومه(س) توسط این شخص انجام گرفته است. او بعد از تصرف در اموال برادر مرحومش قدرت مالى یافت و دست به مرمت مزار فاطمه معصومه(س) زد، در سال 325 رحلت كرد و در كنار قبر برادرش محمد بن موسى، در چهل اختران به خاك سپرده شد. البته این موضوع كه آیا وى جداى از زینب دختر موسى بن جعفر(ع) است؟ یا در ذكر نسب آن دو، اشتباهى رخ داده و هر دو، یك شخص هستند جاى تحقیق وجود دارد.
2- ام حبیب
او دختر احمد بن موسى بن محمد جواد بن على بن موسى بن جعفر(ع) است. بر اساس نقل شجره طیبه، ام حبیب به همراه فرزندان برادرش محمد اعرج از كوفه به قم آمد و در قم ساكن شد. آن بانوى پرهیزكار، بعد از وفات در مشهد محمد بن موسى مبرقع یا بابلان دفن شد.
3- بریهه
او دختر ابوعلى است و همراه دیگر خواهرانش فاطمه، ام سلمه و ام كلثوم و نیز پدر گرانقدرش على و عدهاى دیگر از علویین در محل قبر مذكور( قبر پدرش) به خاك سپرده شدهاند.
4- بریهه
او را دختر جعفر بن امام على الهادى(ع) ذكر كردهاند. وى از زنان پرهیزكار و مورد احترام مردم قم بود و همسرش موسى مبرقع فرزند امام محمد تقى (امام جواد) شمرده مىشد. بریهه بعد از وفات در محله موسویان، نزدیك آرامگاه حمزة بن موسى بن جعفر و در كنار قبر همسر گرامىاش، به خاك سپرده شد.
5 - فاطمه
او دختر محمد بن احمد بن موسى مبرقع بن محمد بنعلى الرضا(ع) است و از راویان حدیث به شمار مىرود. علامه نجفى از سید محمد غمارى شافعى روایتى نقل مىكند كه نام این بانوى بزرگوار در سند آن به چشم مىخورد. روایت چنین است:
عن فاطمه بنت الحسین الرضوى عن فاطمه بنت محمد الرضوى عن فاطمه بنت ابراهیم الرضوى عن فاطمه بنت حسن الرضوى عن فاطمه بنت محمد الموسوى عن فاطمه بنت عبدالله العلوى عن فاطمه بنت حسن الحسینى عن فاطمه بنت ابىهاشم الحسینى عن فاطمه بنت محمد بن احمد بن موسى المبرقع. عن فاطمه بنت الامام الحسن الرضا(ع) عن فاطمه بنت موسى بن جعفر(ع) عن فاطمه بنت الصادق جعفر بن محمد(ع) عن فاطمه بنت الباقر محمد بنعلى(ع) عن فاطمه بنت السجاد على بنالحسین زینالعابدین(ع) عن زینب بنت امیرالمؤمنین(ع) عن فاطمه بنت رسول الله(ص) قالت قال رسول الله(ص):
الا من مات على حب آل محمد مات شهیدا.
آگاه باشید هر كه بر دوستى آل محمد بمیرد، شهید مرده است.
فاطمه در شب پنجشنبه سال 343 سراى خاكى را وداع گفت او در كنار بقعه موسى المبرقع، در چهل اختران قم، به خاك سپرده شد.
6 - صفورا
او از نوادگان على بن ابیطالب(ع) شمرده شده و بقعهاش پشت بارگاه امامزاده خاكفرج قم واقع شده در كنارش عموى او (محمد) نیز دفن شده است. فیض او را دختر طیب از فرزندان عمر الاطراف بنعلى بن ابیطالب(ع) مىداند. گنبد و حرم این بانوى پاكدامن در سال 378 ه.ق ساخته شد. گروهى نیز بر این باورند كه عمر بنعلى بنابیطالب دو همسر برگزید كه صفورا یكى از آنان است. نكته جالب این است كه صفورا، به حروف ابجد برابر با عدد 378 یعنى سال وفاتش است. این احتمال وجود دارد كه چون تنها، سال وفات این بانو معلوم بوده، مؤمنان به حروف ابجد روى آورده او را صفورا نامیدهاند.<
7- خدیجه
بقعه وى در قریه «خدیجه خاتون» واقع شده است. در یكى از كتیبههاى بقعه این عبارت نوشته شده است «ذكر القدیم اعلى و بالتقدیم اولى، امر بتجدید بناء مشهد المقدس مضجع المعصومه سیدة النساء خدیجه بنت الامام المعصوم جعفر بنالامام الباقر على بنالحسین بنامیرالمؤمنین على بنابیطالب علیهم الصلاة و السلام» و به این طریق نسب وى را به امام صادق(ع) رسانده است. عباس فیض كه در زمینه قم شناسى از محققان ارجمند به شمار مىرود در تالیف پربارش گنجینه آثار قم خدیجه را از نوادگان على بنحسن العلوى العریضى و از دودمان على بنجعفر مىداند و مىگوید:
آنچه كه اهل محل درباره وى معتقدند كه نامبرده فرزند بلافصل امام صادق(ع) و عمه فاطمه معصومه(س) است با هیچ مستند و منطقى وفق نمىدهد چه بر این كه در آن عصر هنوز موقع مناسبتى براى هجرت سادات و سكونتشان در روستاهاى قم به وجود نیامده بود و در میان دختران امام صادق هم كه با اختلاف سه تا شش تن نامبرده شدهاند اصولا خدیجه نامى وجود ندارد.
8 و9 - زینب، مریم
از این دو به عنوان دختران امام موسى بن جعفر(ع) نام برده شده است و در بقعه خدیجه خاتون دفن شدهاند. و نوشتهاى كه از بقعهاى (روى خشت) به دست آمده با عبارت ذیل این نسب را بیان مىدارد «هذا ضریح اولاد الامام المعصوم موسى بن جعفر(ع) و هما ...» بر روى خشت دوم چنین مىخوانیم « ابن موسى علیهماالسلام و الاختین اسمهما و زینب و مریم بنتا الامام الشهید المطهر موسى بن جعفر علیهماالسلام».
بر كتیبه سنگى ایوان شرقى بقعه این عبارت دیده مىشود:
«هذا مرقد المطهر المعصوم امام زادگان واجب التعظیم و التكریم شاهزاده عبدالرحمن و عبدالله و ابنا موسى بنجعفر علیه السلام و زینب خاتون و فاطمه خاتون و خدیجه خاتون، و مریم خاتون و رقیه خاتون بنات موسى بن جعفر علیهماالسلام».
البته امام موسى بن جعفر(ع) دخترى به نام مریم نداشت از این روى احتمال مىرود كه به خاطر قداست نسب اشخاص تنها به آخرین نسب كه طبیعتا به ائمه ختم مىشود، اشاره شده باشد بنابر این تمام این افراد احتمال دارد از نوادگان آن امام معصوم باشند.
اصل این بقعه در دوره ایلخانیان ساخته شده، ولى در دوره صفویه مرمت شده است.
10 و 11 - حلیمه، زینب
این بانوان نیز از نوادگان امام كاظم (ع) شمرده مىشوند. شیخ مفید از حلیمه و زینب به عنوان دختران امام كاظم نام مىبرد همچنین در «تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم» نیز از این دو در بین دختران امام كاظم نام برده شده است.<
محل دفن این دو در بقعه چهار امامزاده واقع، در قهستان قم در دو بقعه كنار هم است که یكى از آنها به حلیمه اختصاص دارد. بر روى صندوق مزارش كتیبهاى كه با صلوات كبیره و تاریخ «غره شهر جمادى الاولى سنة اثنتین و ثلاتین و الف من هجرة النبویة صلى الله علیه و اله العبد نور الله بن حبیب الله» مزین شده دیده مىشود.<
بر صندوق مزار دیگر، كه به زینب، از نوادگان امام كاظم (ع) منسوب است، صلوات بر معصومین كه چنین ختم مىیابد دیده مىشود «... والحجة القائم الخلف الصالح الامام الهمام المنتظر محمد المهدى».
محمد، حسین، حلیمه و زینب، علویان خفته در این بقعهاند كه همگى از نوادگان امام كاظم(ع) شمرده مىشوند.
12- فاطمه
او دختر قاسم بن احمد بوده، همراه برادرش احمد بن قاسم بن احمد بنعلى بن جعفر الصادق(ع) در محله دروازه قلعه ساخته شده است. او مادر محمد عزیزى است؛ محمد عزیزى فرزند عبدالله بن حسین بن على بن محمد بن امام (خیابان معلم، فلكه معلم) دفن شد. فاطمه در مقبره مالون مدفون است. بقعه این مقبره احتمالا در سال 708 ه ساخته شده است. حسن قمى نسب وى را چنین بازگو مىكند: «سید محمد بنعبدالله عزیز بن حسین بنعلى بن محمد دیباج بن امام جعفر صادق و مادرش فاطمه بنت قاسم» سید در اواخر قرن سوم براى زیارت عتبات عالیات با كاروانى راهى بغداد شد. در نزدیكى نهروان با گروهى از راهزنان رو به رو شد و به قتل رسید مهاجمان با بىرحمى سر از تن او جدا كردند همراهان تن او را به قم آورده در نزدیكى مسجد رضائیه به خاك سپردند و پس از دفن بر مزار قبرش قبهاى ساختند.
درباره فاطمه گاه نظرات متفاوتى دیده مىشود برخى او را خواهر احمد بن قاسم بن احمد بنعلى بن جعفر بن محمد بنعلى بنالحسین یاد كرده و مىگویند در جوار برادرش مدفون است و برخى او را فاطمه دختر احمد بن قاسم بن احمد بنعلى بنجعفر الصادق(ع)، همسر عبیدالله بنعزیز بن حسین بنعلى بن محمد دیباج بن محمد الصادق(ع) و مادر سید سربخش شمرده، آرامگاهش را در كنار مزار شاهزاده احمد بن قاسم، پدر گرانقدرش، دانستهاند.
13 ،...،16 - خدیجه، سكینه، فاطمه و رقیه
مزار این چهار تن در بقعهاى، در قسمت شرقى شاهزاده طیب و طاهر در اراضى نجمآباد، واقع است. انتساب آنان به امام سجاد بر اساس لوح مزار آنهاست. احتمال مىرود این بانوان از دختران ابوطالب محسن بن حسین بنعلى بنعمر بنحسن الافطس باشند چه قبر پدرشان نیز در همان نزدیكى است. این احتمال از آن جهت تقویت مىشود كه در بین دختران امام سجاد نامى از سكینه و رقیه برده نشده است.
17- رقیه
این بانوى پرهیزكار در بقعه شش امامزاده واقع در روستاى قمرود قم آرمیده است. در آن مكان به غیر از وى، محمد، حسن، قاسم، حمزه و خالد نیز دفن شدهاند. نسب این امامزادگان به امام موسى كاظم(ع) مىرسد. برخى از محققان احتمال دادهاند كه (محمد، حمزه و خالد) فرزندان ابوجعفر محمد صورانى بن حسین بن اسحاق بن امام كاظم(ع) باشند.
18- سكینه
او را از نوادگان امام كاظم دانستهاند. احتمال دارد كه او، سكینه دختر حسین بن محمد بنعلى بن قاسم بن عبدالله بن موسى كاظم(ع) باشد. سكینه، مادر سید مطهر فرزند على بن سلطان محمد شریف است كه در قم دفن شده است. محل قبر وى در سى كیلومترى شرق قم، نزدیك جاده كنونى قم - كاشان و در حوالى ویرانههاى قاسمآباد، كه كنار راه قدیم و نزدیك دهكده زالونآباد است، دیده مىشود.
19- زینب
او در بقعه سلطان محمد، در روستاى صرم دفن شده و از فرزندان با واسطه امام كاظم است این دهكده در جنوب شرقى قم قرار دارد.
20- معصومه
آرامگاه این بزرگوار در روستاى كهك قهستان قم واقع شده و این بانو از فرزندان با واسطه موسى بن جعفر(ع) شمرده مىشود. بناى این مزار مربوط به دوره صفوى است و تعمیر آن توسط شاه بیگم، بانوى نیكوكار دوره صفوى انجام یافته است، شاه بیگم در سال969 وفات یافت و طبق وصیت خود در حرم حضرت معصومه دفن شد.
21 و 22- ام سلمه، ام كلثوم
این دو دختران محمد بن احمد بن موسى مبرقع هستند و در چهل اختران دفن شدهاند، در كتیبهاى كه در ساختمان بزرگ كنار بقعه موسى مبرقع واقع شده سال 851 نوشته شده است.
23 ،...،26 - شهربانو، حلیمه، رقیه، زینب
این بزرگان در امامزاده هادى كه در قریه "وشنوه" در هشت فرسخى قم واقع است دفن شدهاند. این بقعه در شمال روستا قرار دارد و پانزده امامزاده را در خود جاى داده است: «هادى و شهربانو» از نوادگان امام سجاد(ع)، «حلیمه و رقیه» از نوادگان امام محمد باقر(ع)، و «زینب» از نوادگان امام كاظم(ع) شمرده مىشوند.
به گفته گروهى از پژوهشگران، شهربانو خواهر هادى، و بانوان بقعه، یكى پس از دیگرى همسر وى بودهاند. بناى این مزار از یادگارهاى دوره صفوى است.
نظرات شما عزیزان: