بسم الله‌ الرحمن الرحیم
ذکر مبارک ـ درس 23 ـ سوره بقره آیات 146 تا 153 ـ جزء دوم
توجه: به دلیل حجم مطالب بهتر است این درس در دو جلسه برگزار گردد

آیه 146
الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَريقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ
اهل كتاب، نسبت به هویت پیامبر اسلام [بر اساس اوصافش كه در تورات و انجیل خوانده‎اند] به گونه‌‎ای كه پسران خود را می‎شناسند؛ شناخت دارند و به‌طور مسلم گروهی از آنان حق را در حالی كه می‎‌دانند، پنهان می‌‎دارند.
واژه:
يَكْتُمُونَ: کتمان می‌کنند. (يَكْتُمُ: کتمان می‌کند) (ریشه: كَتْم)
1ـ حق واضح را نپذیرفتند
نشانه های پیامبر صلی‌الله‌وعلیه‌وآله‌وسلم در نزد یهودیان به قدری واضح و روشن بود که ایشان را چون فرزند خویش می شناختند و کوچک ترین تردیدی در راستی دعوت وی نداشتند، با این حال، گروهی از آنان، حق‌پوشانی کرده و آن حضرت را انکار کردند.
پیام:
حتّى دربارة دشمنان، انصاف را مراعات كنيم. قرآن، كتمان را به همة اهل‏كتاب نسبت نمى‌‏دهد. «فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ». (این پیام در آیه 75 و 101 سوره بقره نیز بود)


آیه 147
الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْترَيِنَ
[این] حق [كه تغییرِ قبله است] از سوی پروردگار توست؛ بنابراین از تردید كنندگان نسبت به حق مباش.
واژه:
المُمتَرینَ: تردید كنندگان (مِریَة: شک و تردید در موضوع) ‎
2ـ حق، پایدار خواهد بود
این آیه، با وجود اختصار، دربرگیرندة مطلب ارزنده ای است که توجه به آن لازم است و آن این است که: انکار دشمنان و لجاجت و عناد آنان، نباید سبب شود که مؤمنان دلسرد شده و تصور کنند که برای همیشه حق مخفی خواهد ماند؛ زیرا یکی از سنت‌ های خداوند آن است که باطل ـ حتی اگر هجمة عظیم تبلیغاتی دشمن را به همراه داشته باشد ـ  چون سرابی از بین خواهد رفت و زلال جاری حق، نمایان خواهد شد.
پیام:
دستورها و فرامين الهى كه از طريق وحى و يا روايات ثابت شود، جاى مجادله و مناقشه ندارد. «فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ»


آیه 148
وَ لِكلُ‏ٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلىَ‏ كلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ قَدِيرٌ
رأی هر گروهی قبله‌‎ای است كه خدا گردانندة روی آن گروه به آن قبله است؛ پس [دربارة قبله، نزاع و كشمكش نكنید و به جای بحث و گفتگو] به جانب كارهای خیر پیشی جویید. خدا همة شما را هر جا كه باشید [به صحرای محشر] می‎آورد؛ به‌طور مسلم خدا بر هر كاری تواناست.
واژه:
اِستَبِقُوا: از یکدیگر پیشی بگیرید. (سَبق: تقدم، پیش افتادن ـ اِستِباق: طلب سبقت بر دیگری)
3ـ قبله، موضوع اصلی نیست
در این آیه، پاسخ دیگری به اهل کتاب دربارة تغییر قبله داده می‌ شود و آن این که، هر پیامبری در طول تاریخ، قبلة مخصوص به خود داشته است و این چنین نبوده که همة پیامبران به سمت قبلة واحد و مشترکی نماز بخوانند. از این‌رو، مسألة تغییر قبله برای مسلمانان نیز، امر تازه‌ ای نبوده است. با این وجود، آیا بهتر نیست تا به جای پرداختن به این امور فرعی، در شاهراه خوبی‌ ها بر یکدیگر سبقت گرفته و به اسلام ایمان بیاورید تا در روزی که همگان برای حساب اعمال خویش حاضر می گردند، سربلند باشید.
4ـ تطبیق آیه بر یاران امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)
در احادیث، جملة «أینَ ما تَكُونُوا یَأتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِیعاً» به جمع‌‎آوری یاوران امام زمان ارواحنالتراب‌مقدمه‌الفدا در صبح ظهور آن حضرت تطبیق شده است. از امام رضا علیه‌السلام نقل شده است: «به خدا سوگند! هنگامى كه مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) قیام كند، خداوند تمام پیروان ما را از تمام شهرها گرد او جمع مى‎كند».
نکته: این گونه احادیث، از باب تطبیق آیه می‌ باشد و با معنای تفسیر ظاهری آن منافات ندارد.
پیام:
به جاى رقابت و سبقت در امور مادّى، بايد در كارهاى خير از ديگران سبقت گرفت. «فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ»


آیه 149
وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ‏ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَّبِّكَ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
از هر جا [برای سفر یا كار دیگر] بیرون شدی، رویت را [در حال اقامه نماز] به سوی مسجد‌الحرام بگردان. بدون تردید این فرمان از نزد پروردگارت بر اساس حق است و خدا از آن‌چه انجام می‎دهید، بی‎‌خبر نیست.
واژه:
حیثُ: از هرجا که. (ظرف مکان و مبنی بر ضمّ است و همواره به جمله اضافه می‌ شود. هنگامی که «ما» به آن اضافه شود، معنای شرط می‌ دهد)
5ـ قاطعیت در امر دین
در اين آيه مجدد به موضوع تغییر قبله پرداخته است. اين تاكيدات پى در پى، حاكى از اين حقيقت است كه مسألة تغيير قبله و نسخ حكم سابق براى گروهى از تازه مسلمانان نيز سنگين بوده است. در اين‌جا ـ و به‌طور كلى در همة تحولات و انقلاب‌هاى تكاملى ـ چيزى كه مى‏تواند ترديدها و شك‌ها را بزدايد قاطعيت و تاكيد‌هاى متوالى است، هر گاه رهبر در مواقع حساس با لحن قاطع و برنده و غير قابل تغيير، موضع خود را مشخص كند، دوستان را مصمم‌‏تر و دشمنان را براى هميشه مأيوس خواهد ساخت.
نکته:
اين تكرار و تاكيدها در حقيقت تكرار محض نيست، بلكه دستورات تازه‏اى نيز هم همراه دارد، از جمله اين‌كه در آيات گذشته تكليف مسلمانان در ارتباط با مسألة قبله نسبت به شهرى كه در آن زندگى مى‌‏كردند مشخص شده بود، اما در اين آيه و آيه بعد، حكم نمازگزاران را به هنگام مسافرت در هر نقطه‏ و هر ديار روشن مى‏سازد. «مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ».


آیه 150
وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلّ‏ِ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنىِ وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتىِ عَلَيْكمُ‏ْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ
[آری] و از هرجا بیرون شدی، رویت را [در حال اقامه نماز] به سوی مسجدالحرام بگردان؛ و [شما ای مؤمنان!] هر جا كه باشید، روی‌تان را [در حال اقامه نماز] به سوی آن بگردانید، تا مردم را جز ستمكاران [لجوج، متكبر كه تابع هیچ دلیلی نیستند] بر ضد شما دلیلی نباشد. [مشركان نگویند: اگر آیین ابراهیم را ادعا دارد چرا به قبلة او كه كعبه است رو نمی‎كند؟ و اهل كتاب نگویند: پیامبری كه تورات و انجیل وعده داده، قبله‎اش مسجدالحرام است، پس این شخص كه به قبله ما نماز می‎خواند، پیامبر موعود نیست؛] بنابراین از آنان نترسید و از من بترسید، و [تغییر قبله] برای آن است كه نعمتم را بر شما كامل كنم تا [به احكام و سنن الهی] هدایت شوید.
واژه:
لَا تَخشَوهُم: نترسید. (خشية: ترس شديد. خشيت از خوف شديدتر است و خشيت در صورتى گفته مي‌شود كه شى‏ء مخوف داراى عظمت باشد ولى خوف از ضعف خائف است).
6ـ حکم قبله قطعی است و استثناء ندارد
در این آیه، حکم تغییر قبله با تأکید بیشتر بیان شده است. این تأکید، ممکن است به جهت حساسیت موضوع و لزوم رعایت آن در هر جا و در هر حال باشد؛ زیرا در غیر این صورت، ممکن است توهّم شود که چون بنا بر آیة قبل، جهت قبله از مسائل فرعی به شمار می‌ رود، پس ضرورتی برای توجه اکید به آن وجود ندارد. از این‌رو، در چند عبارت مشابه و به بیان ‌های مختلف، بر عمومیت حکم فوق و عدم استثنا در آن تأکید شده است.
7ـ دو فایدة تغییر قبله
در آیة مذکور، فواید تغییر قبله ذکر شده است:
الف) با تغییر قبله، راه بهانه‌ جویی و احتجاج نابجای دشمنان بر شما بسته شد؛ زیرا در غیر این‌ صورت، عده‌ ای از آنان دچار تردید شده و می‌گفتند: «ما در تورات خوانده بودیم که یکی از نشانه‌های پیامبر موعود، آن است که به دو قبله نماز می‌خواند». با تغییر قبله، این بهانه از آنان گرفته شد؛ اگرچه برخی از آنان به سبب روح سرکش و ستمگر خویش هم چنان به دشمنی با شما ادامه خواهند داد. «لِئَلَّا یَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَیكُم حُجَّةٌ اِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنهُم».
ب) با تغییر قبله، گامی دیگر در مسیر تکامل دین اسلام و نعمت های خداوند بر مسلمانان برداشته شد و آنان به هدایت نزدیک‌تر شدند. «وَ لِاُتِمَّ نِعمَتِی عَلَیكُم وَ لَعَلَّكُم تَهتَدُونَ»
پیام اول:
مسلمانان بايد از هر كارى كه بهانه به دست دشمن مى‏دهد پرهيز كنند. «لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ».
پیام دوم:
دشمنان خارجى، بزرگ‌ترين خطر براى مسلمانان نيستند، بى‌‏تقوايى خطر اصلى است. «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي».


آیه 151
كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِّنكُمْ يَتْلُواْ عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ
همان‌گونه كه [تغییر قبله، كامل كردن نعمت است، این حقیقت هم كامل كردن نعمت است كه] در میان شما رسولی از خودتان فرستادیم كه همواره آیات ما را بر شما می‌‎خواند، و شما را [از هر نوع آلودگی ظاهری و باطنی] پاك و پاكیزه می‎كند، و كتاب و حكمت به شما می‌‎آموزد، و آن‌‌چه را نمی‎دانستید به شما تعلیم می‎دهد.
واژه:
یُزَكِّیكُم:‎ شما را (از پلیدى شرك، كفر، نفاق، خونریزى و مانند آن) پاك و پاكیزه ساخته و رشد می دهد. (زَكو: رشد و نمو، طهارت وپاكیزگى)
8ـ بزرگ‌ترین نعمت به جامعة بشری
در ادامة آیة قبل، خداوند به پیشینة نعمت های خویش بر مسلمانان و هدایت آنان اشاره می‌کند؛ چه نعمتی برتر از این که پیامبری از میان خودتان برگزید تا با تلاوت آیات پروردگار، پرورش نفوس و آموختن تعالیم انسان‌ساز قرآن و حِکَم الهی، شما را به راه راست و سعادت دنیا و آخرت رهنمون شود و با شما از جهان غیب ـ که هیچ‌گاه به تنهایی نخواهید توانست از آن آگاه شوید ـ سخن گوید.
پیام اول:
تربیت بر تعلیم مقدّم است. «یُزَكِّیكُم وَ یُعَلِّمُكُمُ»
در سه آیه «تربيت» بر «تعليم» مقدم شمرده شده (بقره/151 ـ آل‌عمران/164 ـ جمعه/2) و در يك مورد «تعليم» بر «تربيت» مقدم شده است.(بقره/129) آن‌جا كه تعليم بر تربيت مقدم شده اشاره به وضع طبيعى آن است که به‌طور معمول تا تعليمى نباشد تربيتى صورت نمى‌‏گيرد، و در موارد بيشترى كه تربيت مقدم ذكر شده گويا اشاره به مسالة هدف بودن آن است، چرا كه هدف اصلى تربيت است و بقيه همه مقدمه آن است. (البته در آن یک مورد هم دعای حضرت ابراهیم و اسماعیل است و در بقیه موارد سخن پروردگار است)
پیام دوم:
انسان براى شناخت بسیارى از حقایق، نیازمند به وحى است. تعبیر «ما لَم تَكُونُوا تَعلَمُونَ» به این مطلب اشاره دارد كه اگر انبیاء نبودند، انسان براى آگاهى از برخی امور، راه به جایى نداشت.


آیه 152
فَاذْكُرُونىِ أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُواْ لىِ وَ لَا تَكْفُرُونِ
پس مرا یاد كنید تا شما را یاد كنم و مرا سپاس گزارید و كفران نعمت نكنید.
واژه:
فَاذكُرونی: مرا یاد کنید. (ذِکر: یاد كردن قلبی یا زبانی از چیزی یا کسی؛ چه بعد از فراموشی باشد و چه بعد از ذکر قبلی)
9ـ ارتباط تنگاتنگ بندگان با خدا
خداوند در این آیه، رحمت و لطف بی‌ پایان خویش را بر بندگان ارزانی فرموده و به آنان وعده داده است چنان‌چه او را یاد کنند، آنان را یاد خواهد کرد. مراد از یاد پروردگار نسبت به بندگان، توجه خاص و ویژه به آنان و نزول بركات جدید بر آنان است. گفتنی است «ذكر» غیر از «خاطر» است، زیرا ذكر، ثابت و خاطر، گذراست. هم چنین ذكر در معنای جامعش شامل فكر هم مى‌‎شود، بنابراین، آیه مورد بحث دربردارندة ذكر، فكر و شكر است.
10ـ مقصود از ذکر
مقصود از ذکر، حضور قلبی و توجه درونی به پروردگار است. این توجه، می تواند در همه حال باشد؛ حتی در صورتی که بنده در حال انجام امور روزمره خویش است. امام علی علیه‌السلام می فرماید: «هرگاه دیدی خداوند تو را با ذکر خویش مأنوس ساخته است، بدان تو را دوست دارد».
11ـ ناشکری، سبب کفران
مراد از کفر در آیة شریفه، همان ناشکری و کوتاهی در استفاده از نعمت‌ های خداست. همان‎‌گونه که می‌ دانیم، شکر به معنای ادای حقِ نعمتی است که به ما عطا شده است. به همین دلیل، کسانی که شکر نعمت هدایت خدا و رسالت پیامبر صلی‌الله‌وعلیه‌وآله‌وسلم را به جا نیاورند، در زمرة کافران به شمار می روند. به این نوع کفر، «کفر عملی» گفته می‌شود.
پیام:
یار نزدیک تر از من به من است / وین عجب‌تر که من از وی دورم. (سعدی) «فَاذکُرونی اَذکُرکُم».


آیه153
يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ
ای اهل ایمان از صبر و نماز [برای حل مشكلات خود و پاك ماندن از آلودگی‌‎ها و رسیدن به رحمت حق] كمك بخواهید زیرا خدا با صابران است.
واژه:
اِستَعِینُوا: مدد و یاری بخواهید. (عَون: یارى ـ اِستِعانَت: یارى خواستن)
12ـ در سختی‌ها از نماز و صبر مدد جویید
سیاق این دسته آیات، بیان گر آماده‎سازی مسلمانان برای آزمایش‌ های سخت و دشواری است که متوجه مؤمنان خواهد شد.
در این آیه، مؤمنان را با دو اهرم مهم برای پیروزی در برابر مشکلات و امتحانات پیش رو آشنا ساخته و از آنان می‌خواهد با نماز، ارتباط خویش با خداوند را محکم‌تر سازند و در برابر ناملایمات زندگی صبور باشند؛ زیرا دست یاری الهی با صابران است.
13ـ خداوند با صابران است
تعبیر همراهی خداوند با صابران در قرآن چهار بار ذکر شده است. (بقره/153 ـ بقره/249 ـ انفال/46 ـ انفال/66) این خود، نشانة اهمیت فراوان مقام صابران و تأثیر بسیار صبر بر زندگی مؤمنان است. در روایات نیز، صبر به منزله سر برای پیکرة ایمان دانسته شده است.
پیام:
صبر و نماز، وسيله جلب حمايت‌‏هاى الهى هستند. «اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ».
 

سؤالات پژوهشی
1ـ عبارت «وَ لِکُلٍّ وِجهَةٌ هُوَ مُوَلّیها» چگونه تفسیر شده است؟ (المیزان، نمونه)
2ـ قرآن در چند مورد از تعبیر «اِتمام نعمت» استفاده کرده است؟ مرحله‎ی پایانی اتمام نعمت برای مسلمانان در چه آیه‌ای تبیین شده است؟ (المیزان)
3ـ مقصود از کلمه‎ی «شَطر» چیست؟ آیا استفاده از این تعبیر در آیه، بیان‌گر نکته‎ی خاص فقهی یا بلاغی است؟ (المیزان، کوثر)
 

نمونه سؤالات چهار گزینه‌ای
1ـ تفاوت «خوف» با «خشیت» چیست؟
الف) خشيت از خوف شديدتر است
ب) خشيت در صورتى گفته مي‌شود كه شى‏ء مخوف داراى عظمت باشد
ج) خوف از ضعف خائف است
د) هر سه مورد

2ـ طبق فرمایش امام رضا علیه‌السلام کدام آیه بر یاران امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف تطبیق شده است؟
الف) أینَ ما تَكُونُوا یَأتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِیعاً
ب) لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ
ج) يُعَلِّمُكُمْ مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ
د) آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ

3ـ آیه « فَاذْكُرُونىِ أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُواْ لىِ وَ لَا تَكْفُرُونِ » شامل کدام موضوع است؟
الف) ذکر و شکر
ب) ذکر و فکر
ج) شکر و فکر
د) ذکر و شکر و فکر

4ـ کسانی که شکر نعمت هدایت خدا و رسالت پیامبر صلی‌الله‌وعلیه‌وآله‌وسلم را به جا نیاورند، دچار چه نوع کفری هستند؟
الف) کفر اعتقادی
ب) کفر عملی
ج) کفر اخلاقی
د) کفر ذاتی

5ـ پیام عبارت «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِي» در آیه 150 سوره بقره چیست؟
الف) با ترس از خدا بر ترس از دشمن غلبه کنید
ب) فرامين الهى كه از طريق وحى و يا روايات ثابت شود، نباید موجب ترس گردد
ج) دشمنان خارجى، بزرگ‌ترين خطر براى مسلمانان نيستند، بى‌‏تقوايى خطر اصلى است
د) مسلمانان بايد از هر كارى كه بهانه به دست دشمن مى‏دهد پرهيز كنند

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: