[1] سوره طه ، آيه 50 .

بلکه پيوند ضروري و ربط لزومي دو يا چند چيز است که ضرورت پيوند و لزوم ربط ، هرگز از راه احساس به دست نخواهد آمد ، بنابراين صغراي برهان نظم در مدار امور طبيعي را « تجربه » به عهده دارد ؛ نه احساس ، پس مقدّمه اول آن تجربي است نه حسّي ، و اگر گاهي از نظم طبيعي به عنوان شيء محسوس ياد مي شود ، براي آن است که فکر با کمک حس آن را اثبات مي نمايد ؛ نظير اينکه درباره حرکت چنين گفته شده است که آن را فکر با اِعانت حس ادراک مي نمايد .[1]

مطلب ديگر آنکه اگر صغراي قياس نظم که يک مقدمه تجربي است ، به حدّ جزم و قطع نرسد و مظنون باشد ، نتيجه برهان نظم نيز ظنّي خواهد بود ؛ نه يقيني ، زيرا نتيجه در چند مورد تابع اخَسّ مقدمتين است ؛ يکي در کمّيت و ديگري در کيفيت ، سومي در صنعت و چهارمي در جهت . اوّلي ناظر به سور قضيّه است از لحاظ کلي يا جزئي بودن که اگر يکي از دو مقدمه جزئي و ديگري کلّي بود ، نتيجه آن قياس جزئي است . دومي ناظر به کيفيت قضيّه است از لحاظ ايجاب و سلب که اگر يکي از دو مقدمه موجبه و ديگري سالبه بود ، نتيجه آن قياس سالبه است ، و سومي ناظر به يکي از صنايع پنج گانه منطق است که اگر يکي از دو مقدمه ظنّي و خطابي بود و ديگري قطعي و برهاني ، نتيجه چنين قياسي ظني است ؛ نه يقيني و هرگز حسّي بودن يک مقدمه يا تجربي بودن آن ، نقش تعيين کننده اي در نحوه استنتاج ندارد ، زيرا معيار برهان تامّ قطعي بودن تمام مقدمات آن است و اگر مقدمه اي در عين حسّي بودن قطعي بود ، ثمره آن قياسي قطعي خواهد بود ؛ ليکن در برهان نظم ، همان طور که درباره صغراي آن بحث شد ، احراز نظم از راه حسّ ميسور نيست .

غرض آنکه تابع بودن نتيجه نسبت به اخسّ مقدمتين ، اختصاصي به کليت و

جزئيت ( کمّ ) و ايجاب و سلب ( کيف ) ندارد ، بلکه درباره صنعت قياس ، از قبيل قطعي يا ظني .. بودن مقدمه آن نيز جاري است ؛ چه اينکه در مورد چهارم ، يعني جهت قضيّه از قبيل ضرورت ، امکان و امتناع نيز جريان دارد ؛ يعني اگر يکي از دو مقدمه ممکنه بود و ديگري ضروريه ، نتيجه چنين قياسي تابع اخسّ از دو مقدمه در جهت قضيه بوده و ممکنه است نه ضروريه .

همچنين اگر محتواي يکي از دو مقدمه قياس تکويني و حقيقي باشند و مضمون مقدمه ديگر اعتباري و تشريعي ، نتيجه آن اعتباري و تشريعي خواهد بود ؛ مثلاً واجب الوجود پروردگار است ، پروردگار را بايد پرستش کرد ؛ واجب الوجود را بايد پرستش کرد ؛ يعني قياسي که از مقدمه « هست » و « بايد » تشکيل شود ، چون « بايد » اخسّ از « هست » است ، نتيجه تابع اخسّ مقدمتين خواهد بود . البته حصرِ « تابع اخسّ مقدمتين » در موارد ياد شده و مانند آن استقرايي است ؛ نه عقلي ، و سرّ تابعيت نتيجه در همه موارد ياد شده ، همان دليل مشترکي است که در منطق بيان شده و شامل غير کمّ و کيف ، يعني صنعت مقدمه و جهت قضيّه هم خواهد شد .

گرچه نقش کبرا در انتاج قياس بسيار مهم است ؛ ولي اگر اندراج اصغر تحت اوسط که موضوع کبرا است ، به نحو ظنّي يا امکان بود ، هرگز نتيجه چنين قياسي ، قطعي يا ضروري نيست ، هر چند مقدمتين در کمّ و کيف اتفاق داشته باشند.

اثبات نظم در امور رياضي يا افکار متقن کلامي و فلسفي که با حکم عقل مطرح مي گردد ، غير از اثبات آن در امور طبيعي از راه تجربه است ، زيرا حکم رياضي يا عقلي همواره کلي و جامع است ؛ بر خلاف حکم تجربي که مدار آن محدود است . جريان جهان آفرينش که از نظر پهنه زمان يا گستره کرات و منظومه ها قابل استيعاب نيست و برخي از آنها از بين رفته و بعضي از آنها هنوز نيامده و بعضي از آنها که هم اکنون موجودند ، در معرض اطلاع دستگاه هاي پيشرفته هم قرار ندارند،