علت این که سوره توبه با بسم الله آغاز نمی شود چیست؟

«مجمع البیان» چند قول را در توضیح این مساله نقل می کند: «دانشمندان و مفسران در اين باره چند قول گفته ‏اند:

اول- آن كه اين سوره چون دنبال سوره انفال است هر دو يك سوره به حساب آيند، زيرا سوره انفال در ذكر پيمان ها است و اين سوره در رفع پيمان ها است - و اين قولى است كه «ابىّ بن كعب» گفته.

دوم- اين كه در اين سوره «بسم اللَّه» نازل نشده به خاطر آن است كه «بسم اللَّه» براى امان و مهر و رحمت است، ولى سوره برائت براى برداشتن امان و رفع آن است، از اينرو بسم اللَّه در آغاز اين سوره نازل نشد - و اين وجه از «امير المؤمنين» (عليه السلام‏) نقل شده، و «سفيان بن عيينه» و «ابو العباس مبرد» نيز همين وجه را اختيار كرده ‏اند.»(1)

علامه «طباطبایی» روایاتی که بیان می کنند سوره توبه و انفال یک سوره اند را قوی تر می دانند:
«مفسرين در اينكه اين آيات سوره ‏ايست مستقل و يا جزء سوره انفال اختلاف كرده ‏اند، و اختلافشان در اين باره منتهى مى‏ شود به اختلافى كه صحابه و تابعين در اين باره داشته ‏اند. روايت وارده از ائمه اهل بيت (علیهم السلام) در اين باره نيز مختلف است، چيزى كه هست از نظر صناعت آن دسته از روايات كه دلالت دارد بر اين كه اين آيات ملحقند به سوره انفال رجحان دارد و به نظر قوى مى ‏رسد.»(2)

سوم- در کنار این نظرات، نظر استاد «جوادی آملی» نیز قابل تامل است:
«اين سوره خصيصه‌ ای كه دارد آن است كه در اولش بسم الله نيست اين يا برای آن است كه اين سورهٴ مباركهٴ توبه تتمه سوره انفال است - جمعاً يك سوره‌ اند لذا لازم نبود «بسم الله» ذكر بشود و جايش نبود-.
يا اين كه نه، چون به صورت يك قطع نامه و برائت‌نامه است و برائت و قهر و قطع با رحمت و محبت هماهنگ نيست و «بسم الله» آيه محبت و رحمت است مناسب نيست كه در صدر سوره توبه قرار بگيرد.
بين مفسرين اين دو نظر هست و قبل از اهل تفسير تابعين و قبل از آن ها صحابه اين اختلاف نظر را داشتند چه اينكه روايات هم دو طايفه است يك طايفه می گويد چون سورهٴ مباركهٴ توبه تتمه سوره انفال است «بسم الله» در آغازش ذكر نشده … طايفه دوم رواياتی است كه دلالت دارند بر اين كه چون اين سوره غضب و قهر و قطع است با رحمت هماهنگ نيست؛ اين وجه دوم خيلی روشن نيست براي اين كه رحمت الهی هميشه پيشاپيش غضب او حركت می كند... و رهبر ساير اوصاف است هر جا اين رحمت الهی ظهور مخصوص دارد.»(3)

در ادامه بیان می کنند:
«همان طوری كه طبيب گاهی مرهم می دهد و گاهی دست به چاقو می برد و عضوی را قطع می كند اين جا هم همين‌طور است ... بنابراين، آن بيان كه در تعليل روايت هم آمده است نياز به تأمل دارد كه چون بسم الله آيه رحمت است و برائت از مشركين آيه قهر و غضب و عذاب است اين ها با هم هماهنگ نيستند شايد موارد ديگر هم همين‌طور باشد كه «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ٭ تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ ٭ مَا أَغْنَي عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ» اين گونه از موارد هم داريد كه با ﴿بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾ دستور عذاب و قهر و قطع صادر می شود، بنابراين آن نياز به تأمل دارد كه چگونه «بسم الله الرحمان الرحيم» با برائت هماهنگ نيست.»(4)

و نقدشان به یکی بودن سوره توبه و انفال:
«و اما اين كه اين سورهٴ مباركهٴ توبه تتمه سوره انفال باشد اين از نظر سير تاريخی هماهنگ نيست براي اين كه سوره انفال در اوائل هجرت نازل شده است بعد از جريان جنگ بدر است و اين سوره برائت در سال نهم هجری چند سال بين اينها فاصله است بسياری از سور قرآنی وسط صادر شده است[یعنی در بین زمان خاتمه سوره انفال و آغاز سوره توبه] آن گاه اين تتمه آن باشد اثباتش آسان نيست مگر اين كه دليل معتبری و روايت معتبری دلالت بكند كه وجود مبارك پيغمبر (صلی الله عليه و آله و سلم) دستور دادند اين را جزء همان سوره انفال به حساب بياوريد كه روايات اين‌طور می خواهد بگويد لكن از نظر تناسب معنوی كاملاً منسجم‌ اند در بخش های پايانی سورهٴ مباركهٴ انفال مطالبی است كه با صدر اين سوره كاملاً هماهنگ است.
آن چه كه جزء شاخصه‌ های اين سوره است آن است كه اين صبغه سياسی آيات اولی اش، مشخص است كه به عنوان قطع اين پيمان و ترك رابطه است ... اين به منزله يك قطع‌نامه است به منزله يك برائت‌نامه است يك خطاب خاص است تنها تلاوت كافي نيست ابلاغ است يك حكم است يك منشور است لذا با آيات ديگر كاملاً فرق دارد با سور ديگر فرق دارد.»(5)

بنابراین سه نظر در این زمینه وجود دارد:
- سوره انفال و توبه یکی است
- عدم وجود بسم الله برای برداشتن رحمت و امان است
- سوره توبه در حکم یک قطعنامه است
اما به نظر می رسد می توان به شکلی بین دو نظر آخر را جمع کرد. به این معنی که درست است که سوری مانند «مسد» هم که شامل لعن و نفرین بر «ابولهب»است با «بسم الله الرحمن الرحیم» همراه است ولی سوره مسد سوره ای مکی است و در اوائل بعثت نازل شده و وضعیتی متفاوت با سوره برائت دارد که در اواخر دوران مدنی و پس از بیست و اندی سال تبلیغ و استدلال و دعوت ومعاهده نازل شده است. یعنی بروز دشمنی و عهد شکنی وخصومت از ناحیه کفار و مشرکین پس از این مدت تبلیغ و دعوت و برهان آوری و مذاکره و معاهده و ... شاید منجر به اتمام حجتی برای این گروه بوده و نزول سوره ای بدون آغاز رحمت عام و خاص الهی، خود مقدمه ای بر رفتاری متفاوت و دستوری متفاوت با کفار عهد شکن و مشرکان سست پیمان و شیوه ای مغایر با سابق از طرف خداوند «رحمان رحیم» می تواند باشد.
شیوه ای که در متن سوره برائت بخوبی نشان از مغایر بودن آن با سایر دستورات قبلی دارد.

پی نوشت ها:
1. فضل بن حسن طبرسی، ترجمه تفسير مجمع البيان، ترجمه حسین نوری همدانی و هاشم رسولی، نشر فراهانی، تهران، چاپ اول، ج‏11، ص6
2. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، جامعه مدرسین قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1374، چاپ پنجم، ج‏9، ص195
3. بنیاد اسراء، تفسیر سوره مبارکه توبه، جلسه اول:http://www.portal.esra.ir/Pages/Inde...Ih69cLJBFpg%3d
4. پیشین
5. پیشین

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: