شيوه تدبّر در قرآن‏

پيش از بيان اين شيوه بايد دو نكته را يادآور شويم:
اوّل - اين شيوه خلاصه مسائلى است كه در صفحات پيش به‏تفصيل بيان داشتيم و تنها از آن جهت به خلاصه آن مى‏پردازيم تا درذهنها باقى بماند و فراموش نگردد.
دوم - همان‏طور كه قرآن دو بعد تزكيه و تعليم را در بردارد شيوه‏تدبّر نيز چنين است، ولى ما آن دو را با يكديگر ادغام مى‏كنيم تا بدين‏ترتيب برنامه‏اى كامل تدارك ديده باشيم كه شرح آن چنين است:
1 - هدف از تدبّر، شكل دادن به شخصيّت خواننده و رسيدن به‏اهداف مشروع و شناخت حقّ و يافتن نيروى كافى براى اجراى آن‏مى‏باشد.
2 - تدبّر يعنى تفكّر منطقى در معناى حقيقى آيه در حالى كه تفسيربه رأى يا جعل معنا براى آيه از اين تفكّر بى‏نياز است و از سوى ديگرتدبّر واجب و تفسير به رأى حرام است.
3 - به محور تدبّر كند كه پيرامون قوانين علمى است كه آيات‏قرآن، آن را در بردارد و نيز جستجوى شيوه‏هاى تربيتى كه در آيات‏آمده است و در يك سخن شناخت ظاهر تربيت و باطن علم از قرآن.
4 - محور تدبّر در حقايقى منحصر است كه انديشه متدبّر به آن راه‏مى‏يابد )كه اين محكم ناميده مى‏شود(، امّا آنچه را كه متدبّر از درك‏آن عاجز است به كنارى مى‏نهد تا زمان دركش فرا رسد )و اين همان‏متشابه است(.
5 - براى شناخت ظاهر لفظ قرآن بايد به دو شرط به لغت رجوع‏شود:
الف - پاكسازى ذهن از رسوبات محيط محدود و تنگ و تكيه برمعناى زلال عربى آن.
ب - تفكّر در ريشه اصلى كه ساير معانى خاص از آن مشتق شده‏اندو بدين ترتيب مى‏توانيم موارد استعمال و كاربرد لفظ را جمع كنيم تامعناى مشترك ميان آنها را بيابيم و آن را درك كنيم.
6 - بايد موارد استعمال لفظ قرآنى را جمع و مقايسه كنيم تا براساس سياق هر يك به معناى مشترك ميان آنها پى بريم.
7 - هنگام تدبّر در هر آيه بايد اين سؤال را مطرح كنيم كه چرا قرآن‏اين كلمه را به كار گرفته و ويژگى اين كلمه در ميان كلمات مترادف‏چيست؟ و در چهارچوب دو ماده شماره 4 و 5 )كه در بالا ذكر شد(به جستجوى پاسخ آن بپردازيم.
8 - بايد درپى تفسير صحيح باشيم و از منحصر كردن آيات قرآن درشأن نزول آن -يا تنها يك مورد تاريخى- بپرهيزيم و از مورد خاص آن‏به نظايرش راه يابيم و درپى آن درخواهيم يافت كه چه ويژگيهايى‏موجب نزول اين آيه گشته است.
9 - بايد ظاهر قرآن را به هفت بخش )امر، تشويق، نهى، بيم‏دادن، قصص تاريخى، مثلهاى بيانى و جدل با دشمنان( تقسيم كنيم‏و پيش خود بينديشيم كه اين آيه چند بخش آن را در بردارد؟
10 - بايد پيرامون ارتباط و پيوند دو جمله يا دو آيه يا مجموعه‏آيات با يكديگر تدبّر و تفكّر كنيم و درپى كشف دو نوع ارتباط باشيم‏كه عبارتند از:
الف - رابطه علمى به گونه‏اى كه اوّلى سبب دومى يا هر دو مسبّب‏سبب سومى به شمار آيند.
ب - رابطه تربيتى به گونه‏اى كه يكى مستوجب ديگرى شود تا اين‏مجموعه شيوه‏اى كامل را براى تزكيه و تربيت فرد شكل دهد.
11 - بايد به صفات نفسانى و عقلى آراسته گرديم تا بتوانيم حقايق‏قرآنى را دريابيم، اين حقايق عبارتند از:
الف - ايمان به وحى و اين كه آن سند ميان ما و خداى ما و سخنى‏مستقيم است براى ما از سوى خالقمان.
ب - آمادگى بر اجراى تعاليم و تسليم در برابر احكام آن حتّى درصورتى كه مخالف منافع ما باشد يا با سنّتهاى گذشته و انديشه‏هاى‏جامعه‏مان تعارض داشته باشد.
ج - تكيه بر يك كانون در جستجوى حقيقت كه آن را "تروّى"گويند -به مفهوم تدبّر عميق- و در غير اين صورت مواد ديگر اين‏شيوه همچون پوست بدون مغز خواهد بود.
د - شجاعت توسّل به حقّ و اعتماد به انديشه يا به واقعيّاتى كه‏انديشه به سوى آن هدايت مى‏كند.
12 - بايد حتّى در موضوعات قرآن كريم درپى تطبيق زنده آن‏باشيم و كسانى را جستجو كنيم كه قرآن آنها را توصيف مى‏كند يااوضاعى كه قرآن آن را تبيين مى‏دارد يا نتايجى كه قرآن آن را بيان‏مى‏كند.
13 - بايد قرآن را درباره خود تطبيق كنيم تا هر آنچه را كه كتاب خدابيان داشته در خود بيابيم و از بلايايى كه ممكن است به ما برسدبهراسيم.