علماي شيعه خاستگاه انديشه و عمل

نقش شيعه در تمدن اسلامى

منابع شيعه در اصول و فروع دين

معناي تفكر مذهبي
تفكر مذهبي, تفكر بحث و كنجكاوي را مي گوييم كه ماده اي از مواد مذهبي را كه در تعاليم آن مذهب است نتيجه بدهد؛ چنانكه تفكر رياضي مثلاً تفكري را مي گويند كه يك نظريه رياضي را نتيجه بدهد يا يك مسئله رياضي را حل كند.

در قرآن و روايات اسلامي ـ اعم از شيعي و سنّي ـ بر مودّت و محبّت اهل بيت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلم ـ تأكيد فراوان شده است؛ و اين تنها بدان جهت نيست كه آنان ذريه ي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلم ـ و از نسل اويند، بلكه از آن جهت است كه آنان داراي فضايل و كمالات، و به عبارت ديگر جامع همه صفات كمال و جمالند؛ به تعبير دقيق تر، مظهر صفات جمال و جلال الهي اند. لذا در حقيقت، دوست داشتن آنان با آن جامعيت، محبت به خوبي هايي است كه در آنان به نحو كامل تجلّي نموده ، و منبع همه اين خوبي ها خداوند متعال است. پس در حقيقت محبت و اظهار عشق و ارادات قلبي به اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ محبت و اظهار ارادات به خداوند متعال است و از آن جا كه محبّت، نيرويي است كه انسان را به سوي محبوب سوق مي دهد، پس از جنبه تربيتي، محبت به خوبان، انسان را به خوبي ها سوق مي دهد.
اهل بيت چه كساني هستند؟

يكي از مباحث بسيار مهم و باارزش در معارف دين مبين اسلام و مذهب نوراني تشيع، پيروي از اهل بيت عصمت و طهارت ـ عليهم السلام ـ در كنار پيروي از قرآن است؛ زيرا قرآن و عترت پيامبر اسلام ـ صلي اللّه عليه و آله ـ دو وديعة الهي و دو گوهر گرانبهاي به امانت گذاشته شده از سوي رسول خدا ـ صلي اللّه عليه و آله ـ هستند كه تمسك به آن دو ، ماية حركت، رشد، سعادت و تكامل انسان‌ها و جوامع بشري به حساب مي‌آيند.

خداي سبحان همه‌ي مؤمنان را به وحدت بر محور ريسمان الهي كه همان قرآن كريم و عترت طاهرين ـ عليهم السّلام ـ مي‌باشد دعوت مي‌نمايد: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها»[1] يعني همگي به ريسمان خدا چنگ زنيد و به راه‌هاي متفرّق نرويد و به ياد آريد اين نعمت بزرگ خدا را كه شما با هم دشمن بوديد و خدا در دلهاي شما الفت و مهرباني انداخت و به لطف خداوند برادر ديني يكديگر شديد و در پرتگاه آتش بوديد كه شما را نجات داد.

استحقاق اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ براي بررسي ابعاد گوناگون قرآن، از دو جهت قابل اثبات است:
1. آن حضرت ـ عليه السّلام ـ از اهل‎بيت ـ عليهم السّلام ـ است و هر آنچه درباره‌ي استحقاق آن ذات‎هاي مقدس ـ براي تحليل قرآن و معارف آن ـ رسيده است، شامل حضرت علي ـ عليه السّلام ـ نيز مي‎شود.
2. روايت‌هاي ويژه‎اي درباره‌ي صلاحيت علمي و عملي شخص آن حضرت ـ عليه السّلام ـ رسيده است.
‎اهل‎بيت ـ عليهم السّلام ـ تنها شناساننده‌ي قرآن

واژه امام در قرآن
كلمه «امام» و جمع آن «ائمّه» مجموعاً دوازده بار در قرآن به كار رفته كه هفت بار آن به صورت مفرد آمده و پنج بار به شكل جمع؛ بهر جهت اين واژه در قرآن در معاني زير به كار رفته است:
1. لوح محفوظ (1 بار)؛ «وَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ» (يس/ 12).
«و هر چيزي را در كارنامه‎اي روشن برشمرديم».
2. جاده و راه (1 بار)؛ «وَ إِنَّهُما لَبِإِمامٍ مُبِينٍ» (حجر/ 79).

امام رضا (علیه السلام) هشتمین امام شیعیان اثنی عشری بنا به درخواست و اجبار مأمون، خلیفه عباسی مدّتی را در ایران (مرو) حضور یافتند و در این مدّت عنوان ولایتعهدی مأمون را علی رغم میل باطنی خویش قبول کردند.(۱)و این مدّت مهم‌ترین فصل تاریخی زندگی آن امام همام می‌باشد.

با توجّه به اینکه تشیع و محبت به اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از همان آغاز ورود اسلام و سپس در دوره اموی نفوذ چشمگیری در ایران و بالاخصّ در خراسان داشته ولی به خاطر خفقان موجود شیعیان نمی‌توانستند فعّالیت علنی انجام دهند و این روند تا حضور امام رضا (علیه السلام) در ایران ادامه داشت. حضور امام رضا(علیه السلام) در ایران را اینگونه می توان سبب رواج تشیع دانست :

مقدّمه

یکی از حوزه های نوین در مطالعات تاریخی، «لغت شناسی» «فقه اللغه»(۱) یا «فیلولوژی» (Philology) است که به شناخت اصل و بن مایه یک لغت (واژه) و سیر تغییر و تحول آن در دوره های مختلف تاریخی می پردازد. البته، از دیرباز، در روش های تحقیق رایج در «حوزه های علمیه اسلامی» همواره مرسوم بوده است که در آغاز هر بحث علمی، بررسی های دقیقی پیرامون معناهای «لغوی» و «اصطلاحی» واژه مورد سخن انجام می شده است که بی گمان این روش، خود از سنخ بررسی «فقه اللغه» یا لغت شناسی بوده است.

در این نوشتار با عنوان «واژه شناسی شیعه و تشیّع» تلاش می شود تا در یک بررسی «لغت شناسی تاریخی»، و البته با تکیه بر روش فوق الذکر مرسوم در مباحث حوزوی به ترتیب، معناهای لغوی و اصطلاحی واژه «تشیّع» مورد بررسی قرار گیرد. آن گاه به منظور تکمیل سخن، برخی از اصطلاحات «مترادف» و نیز اصطلاحات «متقابل» با تشیّع شناسایی گردد.

اشاره:

شیعه که همان دین اسلام است و برای اینکه از سایر فرقه های اسلامی متمایز گردد، توسط شخص رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) این نان بر آن نهاده شده است. پس از رحلت پیامبر اسلام مذهب شیعه با امامت و ولایت امام علی (علیه‌السلام) تبلور یافت و سپس به علتهای مختلف و از جمله در مسئله امامت فرقه های متعددی به نان شیعه به وجود آمد. در این مقاله مطالبی هرچند مختصر بیان گردیده که برای تشخیص شیعه حقیقی از اهمیت خاصی برخوردارد است.

معنى لغوى و اصطلاحى شیعه

واژه شیعه در اصل از شَیَعَ به معنى مشایعت و دنباله روى، و پیروى و بدرقه کردن آمده است، و بر همین اساس در اصطلاح به معنى گروهى است که پیرو شخصى، و یا پیرو آیین خاصى هستند. این کلمه معنى عام دارد و شامل شیعه فکرى، اعتقادى، عملى و حزبى نیز خواهد شد، و غالباً در مورد پیروان راستین حق استعمال مى‏شود، گرچه گاهى در مورد پیروان، باطل نیز به کار مى‏رود، چنان که امام حسین(ع) در روز عاشورا دشمنان و پیروان یزید را شیعیان دودمان ابوسفیان خواند.(۱)

خداي سبحان رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ را چنين وصف مي‌كند «يس وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»[1] يعني سوگند به اين كتاب حكيم كه تو از مرسلين و فرستاده‌گان هستي و بر بستر و مسير صراط مستقيم و راه راست قرار داري. در گذشته، گفته شد «صراط مستقيم» آن است كه هم از خطر افراط و زياده‌روي دور باشد و هم از خطر تفريط و كوتاهي و اگر حضرت رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ بر صراط مستقيم و بلكه خود، عين صراط مستقيم است. تمام شئون و وظايف آن حضرت ـ صلّي الله عليه و آله ـ نيز عين صراط مستقيم است. تلاوت و تعليم و تزكيه و ياد آن حضرت ـ صلّي الله عليه و آله ـ ، به دور از افراط و تفريط مي‌گردد و درخصوص قرآن علاوه بر تلاوت، در گرفتن و نگهداري آن نيز معصوم از خطا و انحراف و نسيان است.

اگر مراد علم ائمه ـ عليهم السّلام ـ به همة قرآن اعم از ظاهر، باطن، تنزيل و تأويل آن است، بايد گفت اين امري مسلم و مورد قبول است از آنجا كه قرآن كريم، داراي ظاهر، باطن، تأويل و تنزيل است، علم به باطن و تأويل قرآن كريم در اختيار معصومين ـ عليهم السّلام ـ است و آن بزرگواران احاطة تام بر همة ابعاد قرآن دارند. به تعبير ديگر پيوند ميان قرآن و اهل بيت، پيوند ميان نور و بينايي است؛ گرچه نور وحي در ذات خود روشن و روشنگر است، اما بهره‌گيري از آن، نياز به چشماني بصير و نافذ دارد و راهندازان طريق ديانت به ميزان بصيرت و بينايي خويش از آن سود مي‌جويند.

مقدمه
عترت طاهرين ـ عليهم السلام ـ بر اساس آيات قرآن و حديث متواتر ثقلين، همتاي قرآن بوده، و تمسك به يكي از آن دو، بدون ديگري، مساوي با ترك هر دو ثِقل است و دستيابي به دين كامل، تمسك به هر دو ثِقل است. قرآن و عترت، عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند كه هدايت بشر را تا قيامت تضمين مي‎كنند.[1]

واژة «ثقلين» دوگونه خوانده مي‎شود؛ گاه بر وزن «حَرَمَين» كه مفرد آن «ثَقَل» است، خوانده مي‎شود، به معناي چيز گرانمايه و پرارزش و به معناي متاع مسافر نيز آمده است و گاه بر وزن «سِبطَيْن» به معناي شيء سنگين وزن مي‎آيد. برخي از محقّقان اولي را به معناي گرانماية معنوي و دومي را به معناي اعم گرفته‎اند. (ر.ك: التحقيق في كلمات القرآن الكريم، مادة ثقل؛ مجمع البحرين، لسان العرب و...؛ ماده ثقل).

كمتر كتابي از عامه مربوط به تاريخ اسلام است كه به « عبد الله بن سبأ » نپرداخته باشد. او چهره اي است كه به شكل هاي گوناگون به تصوير كشيده شده است: او را شخصي كه مردم را دعوت به الحاد و شرك نموده, و از افكار و عقايد يهوديت دفاع مي كرده معرفي نموده اند, يا شخصي كه منشأ انتشار افكار باطل در ميان جامعه اسلامي, و به گمراهي كشيدن گروه زيادي از صحابه بوده است. او را عامل فتنه و اولين محرك در شورش بر ضدّ عثمان معرفي كرده اند كه منجر به قتل خليفه شد و بعد از آن تمام جنگ ها و فتنه ها را به او نسبت داده اند كه سبب كشته شدن هزاران نفر از صحابه و تابعين شد. از طرفي ديگر, برخي از عقايد مهمّ و اصولي شيعه از قبيل: قول به نص, رجعت و ... را به او نسبت داده اند و در حقيقت او را به عنوان مؤسس شيعه معرفي كرده اند, تا چهره شيعه را از اين منظر مخدوش نمايند: از اين رو لازم است موضوع فوق را بررسي كنيم كه آيا عبد الله بن سبأ شخصيتي حقيقي است يا خرافي؟ آيا او جايگاهي در فتنه ها داشته است؟ آيا او حقيقتاً مؤسسس مذهب شيعه اماميه بوده است؟ مذهب شيعه چه ارتباطي با او داشته است؟

مقدمه
تاريخ به دليل اهميت و ارزشش در اسلام، مورد توجه خاص مسلمانان قرار گرفته است. بي‏شك، شيعيان و رهبران گرانقدر شيعه نيز از ارزش و اهميت آن غافل نبوده‏اند و حتي با انگيزه‏هايي قوي، تاريخ را مورد توجه خود قرار داده‏اند كه به اختصار، به برخي از آنها اشاره مي‏كنيم:
1. بخش قابل ملاحظه‏اي از قرآن كريم در باره حوادث تاريخي است. قرآن همچنين به پيروان خود تاكيد مي‏كند كه اين حوادث و امثال آنها را مورد توجه قرار دهند و آن‏گونه كه خود قرآن تصريح مي‏فرمايد، هدف از ذكراين حوادث در يك كلمه خلاصه مي‏شود و آن »عبرت گرفتن‏» و انتخاب راه صحيح براي زندگي كردن است.

1. شيعه در عصر«غيبت كبري»
فساد و بيدادگري بني عباس و نهضت هاي پي در پي علويان،‌ اركان حكومت عباسيان راسست نموده و زمينه را براي ظهور دولت هاي انقلابي و شيعي آماده كرد و براي شيعه آزادي تبليغ مذهب را به همراه داشت.
در قرن چهارم، شيعيان بسياري در سراسر دنياي اسلام زندگي مي كردند. در مدت 5 قرن[1] شيعه به گسترش خود ادامه داده و دولت هايي شيعي نيز بر سر كار آمد. در اين مدت اتفاقاتي نيز روي داد كه مهم ترين آنها عبارتند از: