نقش امام هشتم در تعیین و تبلیغ و گسترش فرهنگ امامت، انکارناپذیر است. امامت و رهبری آسمانی، ریشه در تاریخ انبیای الهی دارد و چیزی نیست که به تازگی در دنیای اسلام و تشیع مطرح شده باشد.

از آغاز اسلام جامعۀ بشری در برابر یک فراخوان و دعوت سه بعدی قرار گرفت:

1. دعوت به پذیرش عقاید قرآنی؛
2. دعوت به قبول قوانین آسمانی؛
3. دعوت به تسلیم در برابر رهبری دینی.

مسلمانی در فرهنگ اسلام بدون پذیرش این سه گوهر آسمانی امکان پذیر نیست. هر کس به میزانی از اسلام و مسلمانی بهره‏مند است که «عقاید قرآنی» را باور دارد، به «قوانین الهی» پای‏بند است و در برابر «رهبری پیامبر» و امام منصوب و منصوص آن بزرگوار تسلیم و گوش بفرمان است. مسلمانی، از آغاز دو رکن اصلی داشته است (اشهد ان لا اله الا الله، و اشهد ان محمّداً رسول الله.)

قبول توحید بدون قبول نبوت باور کردنی نیست. «نبوت» نقش سخنگوی خدا در جهان هستی ر ا ایفا می‏کند. معرفی خداوند عز وجلّ، اعلام قوانین الهی، ابهام زدایی از اهداف و آرمانها و قوانین و رهنمودهای الهی بدون شناخت پیامبران و هماهنگی با آنان مقدور نیست.

خداوند، مستقیم با عموم انسانها سخن نمی‏گوید و بشر ظرفیت دریافت مستقیم پیامهای آسمانی را ندارد و همیشه به واسطه پیام‏آوران و اولیای خاص خویش با انسانها در تماس بوده است.
از سوی دیگر مخالفان «فرهنگ خداسالاری» همیشه به انکار و تکذیب و کارشکنی در برابر فعالیتهای تبلیغی پیامبران بر می‏خاسته‏اند و با همه توان به انکار و تردید و تمسخر رهنمودهای آنان می‏پرداختند.

گاهی، آمدن وحی و پیام آسمانی را انکار می‏کردند.
زمانی، رسالت و نبوت و پیامبری را دروغ می‏شمردند.

در مواقعی، با فرشتگان واسطه بین خدا و پیامبران اعلام عداوت و دشمنی می‏کردند. و همیشه پیامبران الهی را به دروغ و جنون و خیال بافی و شاعری و ساحری متهم می‏کردند. امامت در فرهنگ اسلام، نهادی است که مفسّر دین الهی و سخنگوی خدا و پیامبر است. امام بزرگ‏ترین قرآن‏شناس جهان است که مکتب را بهتر از همه می‏‎شناسد، و خودش در خط مقدم التزام فکری و عملی به قوانین آسمانی است.
امام و رهبری در فرهنگ اسلامی دو شاخصه مشروعیت دارد:

1. قرآن‏شناسی و مکتب‏شناسی در حدّ اعلا؛
2. تعهد عملی به قوانین الهی در حدّ عصمت و عدالت کامل.

عصمت و عدالت، قرآن‏شناسی، شناخت دانشهای عینی و معرفی توسط پیامبر خدا از نشانه‏های امام در فرهنگ اسلامی است.
مباحث امامت را عقیده شناسان به دو بخش امامت عامه و امامت خاصه یا به عبارت روشن‏تر مفهوم امامت و مصداقهای تاریخی آن تقسیم کرده‏اند و شناخت درست هر دو بخش در زندگی انسان نقش حیاتی دارد و اشتباه در مفهوم و مصداق هر دو فاجعه آفرین است.

هم معرفت امامت و امامان ضرورت دارد، هم محبت امامان. براساس دهها حدیث معتبر فریقین زندگی بدون امام زندگی در عصر جاهلیت است. امام رضا علیه السلام در روشنگری حقیقت رهبری آسمانی و معرفی نمونه‏های قدیم و جدید آن نقشی بی‏بدلیل داشته و دارند. بدین سخنان حضرت توجه کنید:

- «وَ أَنْزَلَ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ هِيَ آخِرُ عُمُرِهِ صلی الله علیه و آله(الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...) فَأَمْرُ الْإِمَامَةِ مِنْ تَمَامِ الدِّينِ؛ ⁽1)[خداوند] درحجۀ الوداع که آخر عمر پیامبر بود، آیه الیوم اکملت لکم دینکم را نازل کرد؛پس مسئله امامت از امور تمام کننده دین است.»
- «إِنَّ الْإِمَامَةَ أُسُّ الْإِسْلَامِ النَّامِي وَ فَرْعُهُ السَّامِي؛ ⁽2)به‏راستی امامت ریشه بالنده دین و شاخه بلند آن است.»
- إِنَّ الْإِمَامَةَ زِمَامُ الدِّينِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِينَ وَ صَلَاحُ الدُّنْيَا وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِينَ؛ ⁽3)همانا امامت عامل کنترل دین، نظام مسلمین، عامل ساماندهی دنیا و اقتدار مؤمنین است.»

کتاب الحجۀ اصول کافی در صدها حدیث، ابعاد و نشانه‏ها و شرائط و اهمیت امامت را روش می‏کند. و بخش قابل توجهی از میراث فکری حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در تشریح اندیشه امامت است؛ از جمله همان بزرگوار فرموده است: «بدون امامِ شناخته شده (امام زنده) حجت بر خلق تمام نیست.» ⁽4)

حسین بن خالد می‏گوید: از امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا درباره سخن خدای عزوجل که فرمود: «(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها...)پرسیدمفرمود: «الْأَمَانَةُ الْوَلَايَةُ مَنِ ادَّعَاهَا بِغَيْرِ حَقٍّ فَقَدْ كَفَرَ؛ ⁽5)امامت همان ولایت است که هر کس به ناحق آن را ادعا کند، کفر ورزیده است.»

امامت در فرهنگ اسلامی، نگهبان قرآن، مفسّر قرآن، همسنگ قرآن و حجت خداوند برای هدایت انسان است.

امام، بنده خدا و در صدر تمام بندگان اوست. سرپرست دین خدا و نگهبان دین الهی است که چیزی بر آن افزوده و از آن کاسته نشود. امام بزرگ‏ترین مبلغ و منادی آئین زندگی اسلامی است. مرزبان بزرگ عدالت و مجری قانون خدا در جهان هستی است.

در زیارت‏نامه امام هشتم از این ویژگیها چنین یاد شده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضَى عَبْدِكَ وَ وَلِيِّ دِينِكَ الْقَائِمِ بِعَدْلِكَ وَالدَّاعِي إِلَى دِينِكَ وَ دِينِ آبَائِهِ الصَّادِقِينَ صَلَاةً لَا يَقْوَى عَلَى إِحْصَائِهَا غَيْرُك‏؛ ⁽6)
بارخدایا بر علی بن موسی الرضا درود بفرست. همان که بنده تو، سرپرست دین تو، به پا دارنده عدالت تو، و مبلّغ دین تو و دین پدران راست کردار خویش است، درودی که جز تو کسی نتواند آن را شمارش کند.»
به‏طور کلّی زیارت‏نامه‏های نقل شده از معصومین علیهم السلام از بزرگ‏‏ترین گنجینه‏‎های امام شناسی است. در زیارت‏نامه امام هشتم القابی وجود دارد که رابطه امامت، توحید، نبوّت و جایگاه امام در نظام خلقت را نشان می‏دهد:
ولی الله، حجۀ الله، نور الله در ظلمات زمین، عمود الدین، وارث آدم صفوۀ الله، وارث نوح نبی الله، وارث ابراهیم خلیل الله، وارث اسماعیل ذبیح الله، وارث موسی کلیم الله، وارث عیسی روح الله، وارث محمّد رسول الله صلی الله علیه و آله، وارث امیرالمؤمنین علی ولی الله، و وصی رسول رب العالمین، وارث فاطمه زهرا، وارث دو نوه پیامبر و دو سرور جوانان بهشتی، وارث زین العابدین، وارث محمد بن علی باقر علم اولین و آخرین، وارث جعفر بن محمّد امام صادق و نیکوکار و وارث امام موسی بن جعفر علیهم السلام .

این القاب و عناوین که در ضمن ابلاغ درود و سلام بر امام هشتم یادآوری شده است، جایگاه امامت و امام در فرهنگ اسلامی را بیان می‏کند و پیوند تاریخی تمام انبیاء و امامان اهل‏بیت علیهم السلام را نشان می‏دهد.
رهنمودهای امام رضا علیه السلام را درباره فرهنگ امامت در چند بخش می‏توان دسته‏ بندی کرد.

الف. فعالیتهای فرهنگی
در این زمینه یکی از جامع‏ترین رهنمودهای امام هشتم، حدیثی است که شیخ صدوق از محمد بن ابراهیم اسحاق طالقانی از احمد بن سعید بن عقده کوفی از علی بن حسن بن علی بن فضال از پدرش نقل کرده که او می‏گوید: از امام اباالحسن علی بن موسی الرضا علیهما السلام شنیدم که فرمود:

«لِلْإِمَامِ عَلَامَاتٌ يَكُونُ أَعْلَمَ النَّاسِ وَ أَحْكَمَ النَّاسِ وَ أَتْقَى النَّاسِ وَ أَحْلَمَ النَّاسِ وَ أَشْجَعَ النَّاسِ وَ أَسْخَى النَّاسِ وَ أَعْبَدَ النَّاسِ وَ يَلِدُ مَخْتُوناً وَ يَكُونُ مُطَهَّراً وَ يَرَى مِنْ خَلْفِهِ كَمَا يَرَى مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا يَكُونُ لَهُ ظِلٌّ وَ إِذَا وَقَعَ إِلَى الْأَرْضِ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَقَعَ عَلَى رَاحَتَيْهِ رَافِعاً صَوْتَهُ بِالشَّهَادَتَيْنِ وَ لَا يَحْتَلِمُ وَ تَنَامُ عَيْنُهُ وَ لَا يَنَامُ قَلْبُهُ وَ يَكُونُ مُحَدَّثاً وَ يَسْتَوِي عَلَيْهِ دِرْعُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا يُرَى لَهُ بَوْلٌ وَ لَا غَائِطٌ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ وَكَّلَ الْأَرْضَ بِابْتِلَاعِ مَا يَخْرُجُ مِنْهُ وَ تَكُونُ رَائِحَتُهُ أَطْيَبَ مِنْ رَائِحَةِ الْمِسْكِ وَ يَكُونُ أَوْلَى بِالنَّاسِ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَشْفَقَ عَلَيْهِمْ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ وَ يَكُونُ أَشَدَّ النَّاسِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ يَكُونُ آخَذَ النَّاسِ بِمَا يَأْمُرُ بِهِ وَ أَكَفَّ النَّاسِ عَمَّا يَنْهَى عَنْهُ وَ يَكُونُ دُعَاؤُهُ مُسْتَجَاباً حَتَّى إِنَّهُ لَوْ دَعَا عَلَى صَخْرَةٍ لَانْشَقَّتْ بِنِصْفَيْنِ وَ يَكُونُ عِنْدَهُ سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَيْفُهُ ذُو الْفَقَارِ وَ تَكُونُ عِنْدَهُ صَحِيفَةٌ فِيهَا أَسْمَاءُ شِيعَتِهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة وَ...؛ ⁽7)امام نشانه‏هایی دارد: داناترین و حکیم‏ترین و پارساترین و بردبارترین و شجاع‏ترین و سخی‏ترین و عابدترین مردم است. مختون و پاکیزه متولد می‏‎شود. و از پشت سر همچون از پیش رو می‏بیند. سایه ندارد، وقتی از مادر متولد می‏شود، دو کف دست را به زمین تکیه می‏دهد، و صدایش را به شهادتین بلند می‏‎کند.

امام خواب شیطانی ندارد، چشمش می‏خوابد؛ ولی دلش نمی‏خوابد و فرشتگان با او سخن می‏گویند، زره پیامبر بر قامتش راست می‏آید و هیچ‏گاه ادرار و مدفوع وی دیده نشود؛زیرا خداوند زمین را مأمور به نهان کردن آن نموده است. و بوی او از رائحه مشک خوشبوتر است و از خود مردم به آنان اولی‏‏تر و از پدر و مادر به ایشان دلسوزتر است. بیش از همه در برابر خداوند عزوجل متواضع و فروتن است. و بهتر از همه بر اوامر الهی متعهد است و بیش از همه از نواهی خداوند، خودداری می‏کند. دعای او مستجاب است،و حتی اگر صخره‏ای را نفرین کند، دو قسمت می‏شود.

اسلحه رسول خدا صلی الله علیه و آله، و شمشیر پیامبر صلی الله علیه و آله، یعنی ذوالفقار در نزد اوست. صحیفه و دفترچه‏ای دارد که اسامی شیعیانش تا روز قیامت در آن ثبت است.»
ویژگیهای امام، اختیارات امام، وظایف امام، و ابعاد گسترده ایمان و اخلاق و دانش امام در امثال این احادیث بارها توسط معصومین علیهم السلام و به ویژه حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام بیان شده است.
از گنجینه‏های علوم امامان با عناوین مختلف چنین یاد شده است: غیر از قرآن کریم که در اختیار همه است، در روایات معصومین علیهم السلام از «جامعه»، «صحیفه»، «جفر اکبر»، «جفر اصغر»، «اِهاب ماغر» و «اهاب کبش» که همه دانشها را در بردارد و از مُصحف فاطمه علیها السلام به عنوان گنجینه ذخائر علمی اهل‏بیت علیهم السلام یاد شده است. ⁽8)

بزرگ‏ترین اشتباه تاریخی در زمینه امامت این بود که آن را مقامی دنیوی دانستند، و به جای اطاعت از رهبری بر گزیده الهی، به مدیریتهای زمینی و تجارب سیاسی و اقتصادی و دانشهای زمینی دلخوش کردند، و به جای انتخاب الهی و عرضه افراد بر قرآن و سنت و سنجیدن مدّعیان حکومت و رهبری در ترازوی آسمانی، میزانهای زمینی مثل ثروت بیش ‏تر و قدرت بیش ‏تر و قبیله بزرگ‏ تر و مدرک عالی‏تر و ملیت و قومیّت و شهرت و قدرت تبلیغاتی را معیار قرار دادند.
امام رضا علیه السلام در ارزیابی نهایی انسانها، سه عامل را اساسی می‏داند و تفاوت رهبری و کتاب آسمانی و سنت پیامبران را عامل تفاوت و جدایی انسانها می‏داند.
امام رضا علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در باب این آیه (يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ ⁽9))نقل می‏کند: «يُدْعَى كُلُّ قَوْمٍ بِإِمَامِ زَمَانِهِمْ وَ كِتَابِ رَبِّهِمْ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِمْ؛ ⁽10)هر گروه در آن روز – روز قیامت به‏وسیله امام زمانشان، کتاب پروردگارشان و سنت پیامبرشان فرا‏خوانده می‏شوند.»

امامت فقط یک مسئولیت اداری و اجرائی نیست که برخی چنین می‏اندیشند؛ بلکه مقامی هم علمی و هم اجرائی است. امامت از یک‏ سو آگاهی به قوانین و اهداف قوانین الهی لازم دارد و از سوی دیگر امام بر قوّه مجریّه ریاست دارد؛بلکه تمام قوای جامعه اسلامی مثل نهادهای قانون‏شناسی و قانون‏گذاری، مسئولان اجرائی و اداری، نهادهای نظامی و انتظامی و نهادهای فرهنگی و آموزشی و کلیّه بخشها و دستگاهها و فعالیتها در جامعه اسلامی باید، با تشخیصها و رهنمودها و دستورات امام امت هماهنگ شود.

وَشّاء می‏گوید از امام رضا علیه السلام تفسیر آیه شریفه (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) ⁽11) را پرسیدم، فرمود: ما اهل ذکر هستیم که از ما باید پرسش شود. گفتم پس شما پاسخ دهنده‏اید و ما پرسش‏گر. حضرت فرمود: آری، گفتم: وظیفه ما پرسش از شماست؟ حضرت فرمود: آری.
گفتم وظیفه شما این است که پرسشهای ما را پاسخ دهید؟ فرمود: این به ما مربوط است، اگر خواستیم پاسخ دهیم و اگر نخواستیم، پاسخ نخواهیم داد. آیا این آیه را نمی‏شنوی که خدای تبارک و تعالی فرموده است: (هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ) ⁽12) ؛ ⁽13) «این عطای ماست؛ به هر کس می‏خواهی ببخش و از هرکس می‏‎خواهی امساک کن، و حسابی بر تو نیست.»
فرماندهی نظامی، فرماندهی سیاسی، فرماندهی فرهنگی و فرماندهی اقتصادی و رهبری جامع و مطلق در نظام اسلامی بر اساس امامت است.
انکار امامت، تحریف امامت و تجزیه امامت و تعمیم امامت؛ همه و همه تلاش برای عدم حاکمیت خدا بر انسان و جهان است که گاه جاهلانه و گاه با اغراض و انگیزه‏های دنیاگرایانه پیگیری می‏شود.
البته امامت ابعادی گسترده‏تر از زعامت و رهبری و مدیریت جامعه دارد و به عنوان راهکار الهی برای حاکمیت توحید و عدالت در دو جهان شناخته می‏شود.
فعالیتهای فرهنگی امام رضا علیه السلام در زمینه نشر اندیشه امامت بسیار گسترده است. مواضع امام در برابر واقفیان، در برابر زیدیه، در برابر نواصب و در برابر مسلمانان ناآگاه و سخنان آن حضرت در این زمینه‏ها، بخشی از فعالیتهای فرهنگی آن بزرگوار محسوب می‏شود.
عصر امام رضا علیه السلام، اوج آزادیهای مذهبی و مناظرات فرهنگی است. امام هشتم با بهره‏گیری از فضای موجود به دفاع، آموزش و تبلیغ مهم‏ترین اندیشه‏های اسلامی از جمله بیان اصل مهم امامت، فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، جایگاه حضرت فاطمه علیها السلام، مناقب امام حسن و امام حسین علیهما السلام ، و ارزش شیعه و پیروان اهل‏بیت علیهم السلام و معرفی اصحاب ولایی مثل سلمان و ابوذر و مقداد، پرداخت و با سازماندهی پیروان اهل‏بیت علیهم السلام و روشنگری عمومی اندیشه امامت را از انزوا و گوشه‏گیری نجات داد. شاید به‏راستی بتوان ادعا کرد پس از عصر علوی و قیام عاشورا که نگاه عمومی را به‏سوی تفکر امامت جلب کرد، اقدامات فرهنگی – سیاسی امام رضا علیه السلام بزرگ‏ ترین تأثیر را در گسترش تشیع و اسلام ناب در جهان داشته است. و نه تنها افکار و اقدامات امام رضا علیه السلام در عصر خویش کشتی نجات امت اسلام بود، بلکه مرقد و بارگاه ملکوتی و آستان قدس رضوی هم در طول تاریخ خورشید بیداری انسانها و کانون پرفروغ اسلام ناب محمّدی و علوی بوده است.
و به‏راستی طبق حدیث نبوی ⁽14)، پاره‏ای از پیکر رسول خدا صلی الله علیه و آله در خراسان پنهان شده است و همه می‏دانیم که نخستین منادی امامت خود رسول خداست که بر اساس آیه تبلیغ، مفهوم و مصداقهای تاریخی امامت را در خطبه تاریخی غدیر تشریح فرمود.

 پی نوشت :

1) بحار الانوار، علامه مجلسی، مؤسسه آل البیت، قم، چ اول، 1408 هـ . ق، ج25، ص120.
2) الکافی، شیخ کلینی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چ چهارم، 1365 ش، ج1، ص198.
3) همان.
4) اصول کافی، ج1، ص250، با ترجمه مصطفوی.
5) معانی الاخبار، شیخ صدوق، جامعه مدرسین، قم، 1361ش، ص110.
6) مفاتیح الجنان، زیارتنامه امام رضا علیه السلام .
7) عیون اخبار الرضا، کتابفروشی طوس، قم، 1363 ش، ج1، ص212.
8) عیون اخبار الرضا، با تصحیح سیدمهدی حسینی لاجوردی، کتابفروشی طوس قم، 1363 ش، ج1، ص213.
9) اسراء/71.
10) مسند الامام علی الرضا، چاپ یمن، الطبعۀ الرابعه، ص52.
11) نحل/43 و انبیاء/7.
12) ص/39.
13) اصول کافی، با ترجمه مصطفوی، ج1، ص304.
14) عیون اخبار الرضا، ج2، ص255.